Vechten tegen de angst begint op school

De moordaanslagen tegen Charlie Hebdo, een politieagente en het warenhuis HyperCacher, een jaar geleden, joegen een schokgolf door Frankrijk. Dat niet iedereen 'Charlie' was, tot daaraan toe. Maar toen luttele dagen later een minuut stilte werd gevraagd voor de slachtoffers, bleek ook dat een brug te ver. Met name op secundaire scholen in de voorsteden werd het eerbetoon her en der verstoord.

Het was niet alleen dat: heel wat jongeren geloofden ook niet dat de terreur het werk van jihadisten was - ze zagen er liever de hand van duistere krachten in: hetzij de Amerikaanse inlichtingendienst CIA, hetzij de staat Israël, hetzij Frankrijk zelf. Waar de tieners die lezing vandaan haalden? Van het internet, mijnheer, van Twitter, Snapchat, YouTube en andere.

Zo ongewapend stonden hun leerkrachten voor de klas dat velen de hulp van de media inriepen. De Franse overheid noemde de woekerende complottheorieën een reëel probleem in het onderwijs, een noodkreet die alvast bij de grote openbare radiozender France Inter niet in dovemansoren viel.

Vanuit haar publieke opdracht vroeg directeur Laurence Bloch zich af hoe ze de band kon aanhalen met burgers die alle geloof in de professionele media waren kwijtgeraakt - laat staan daar ooit een beroep op zouden hebben gedaan voor hun interpretatie van de wereld.

France Inter-journaliste Emmanuelle Daviet stelde Bloch alvast voor naar de scholen te stappen. "In de nasleep van Charlie Hebdo ben ik een leerkracht in Seine St-Denis (noordelijke banlieue van Parijs, LD) gaan interviewen. Een ontboezeming die mij erg trof, omdat het me daagde hoe eenzaam het onderwijzend personeel in dit verhaal wel stond."

Natuurlijk, het gebeurde weleens dat een journalist een school bezocht, maar een groots effect sorteerde zo'n gelegenheidsbezoek niet. "Ons initiatief mocht met andere woorden geen one shot worden. Als medium moesten we een langetermijnrelatie met de betrokken leerlingen opbouwen, onze korte journalistieke tijd voor de pedagogische tijd verruilen dus, die veel langer duurt."

Zo gezegd, zo gedaan. Bloch vertrouwde Daviet de taak toe om, samen met vijf 'gevoelige' scholen, het project InterClass' tot stand te brengen. In dat verband stelt France Inter een vol schooljaar lang 30 journalisten en radiotechnici ter beschikking. Aan de andere kant van het verhaal staan 22 leerkrachten en 125 leerlingen. Negen maanden lang zullen zij reportages maken die straks, in de zomervakantie, op antenne zullen komen. In afwachting daarvan zendt France Inter in periodieke programma's het work in progress uit.

InterClass', een unicum in Frankrijk, behelst tweerichtingsverkeer, zegt Daviet. "Wij trekken naar de scholen. Intussen is een eerste groep leerlingen - derde- en vierdejaars die in de eigen buurt moeilijk een stageplaats vonden - ook een week lang op werkbezoek gekomen bij France Inter. Op die manier kregen ze een blik achter de schermen."

Een uiterst dankbare ervaring, zegt de journaliste, want het resultaat is productief. "Zoveel is zeker, toen we de leerlingen aan het begin van ons avontuur vroegen welk beeld ze van de media hadden... (denkt na) Tja, dat was rampzalig, hé. Wij gingen door voor je reinste leugenaars, heel wat jongeren herkenden zich niet in het beeld dat van henzelf en van de banlieue werd opgehangen. Als je daarnaast ziet welke nieuwswaarde ze aan de minste geringste tweet toeschrijven, die ze vaak sneller geloven dan een kop in Le Monde, tja, dan weet je dat er werk aan de winkel is."

Dicht bij huis

Voor Ali Arab, directeur van het Collège Jean Vilar in Grigny, een van de betrokken scholen, is het vooral zaak de leerlingen gerust te stellen. "Na de aanslagen hebben we een antwoord moeten bieden voor de bezorgdheid van ouders en leerkrachten, maar vooral ook voor die van de jongeren. Zij snappen niet met welk recht een bepaalde gebeurtenis plots hun hele bestaan en toekomstperspectief ter discussie komt stellen. Ze beschikken niet altijd over de nodige maatschappelijke en burgerlijke inzichten om te begrijpen wat er gebeurt, en voelen zich gestigmatiseerd."

Vaak zit het probleem scholen en jongeren ook heel dicht op de huid. Amedy Coulibaly, de terrorist die zich in de joodse supermarkt verschanste en daar vier moorden pleegde, groeide op in Grigny, wat de zaak er emotioneel alleen maar heftiger op maakte.

"Het ging om iemand die sommige ouders blijkbaar gekend hadden", zegt Arab, die inmiddels zelf al meermaals op France Inter aan het woord kwam. "Mensen vroegen ons hoe ze konden vermijden dat hun zoon of dochter zich met Coulibaly zou identificeren. Pubers die nooit de Franse radio of tv aanzetten, laat staan een krant lezen, zien geen verschil tussen een objectief feit en een gerucht. Op basis van geruchten construeren leerlingen dus hun eigen collectieve waarheid, en dat gaat best wel snel."

Ook Rudy Reichstadt, specialist complottheorieën en bezielende kracht achter de Franse website Conspiracywatch.info, verwelkomt het initiatief van France Inter. "Revisionisme in real time", zo noemt Reichstadt wat er in sommige scholen gaande is. "Toen de aanslag op de Bataclan begonnen was, bleek er amper een halfuur nodig om de eerste complottheorieën al op het internet te zien verschijnen. Terwijl de professionals van de desinformatie, mensen als (de felomstreden komiek, LD) Dieudonné, tot voor twee decennia hooguit een klein groepje waren, heeft het internet hen een gigantisch klankbord gegeven. Hoewel ook de senioren een gewillig publiek blijken, zijn vooral jongeren, de 15- tot 30-jarigen zeg maar, heel vatbaar voor complottheorieën."

Goed en kwaad

De ingrediënten zijn simpel: er doet zich een bepaald feit voor, de oorsprong van het feit wordt aan een verborgen samenzwering toegeschreven, de believer stelt zichzelf tot doel de samenzwering te onthullen en zijn medemens duidelijk te maken dat hij wordt gemanipuleerd door macht en media. Aan het eind draait het verhaal altijd uit op een strijd tussen goed en kwaad.

Een bij sommige leerlingen populaire complottheorie is die van de illuminati, een vermeend plot van joden en vrijmetselaars. Die zouden op de heerschappij van de wereld uit zijn en de burger daar uiteraard op boosaardige wijze in het ongewisse over laten.

"Het is cruciaal dat we de omvang van het probleem beginnen in te zien", zegt Reichtstadt. "En ja, ook tot het Franse ministerie van Onderwijs is de ernst ervan inmiddels doorgedrongen. We mogen niet toegeven. Klassieke media moeten opletten dat ze zelf niet met complottheorieën gaan flirten, wat weleens gebeurt. Macht en regering moeten gedemystificeerd worden en leerlingen moeten het onderscheid tussen betrouwbare en onbetrouwbare bronnen leren kennen."

Emmanuelle Daviet is alvast opgetogen over het resultaat dat InterClass' tot dusver opgeleverd heeft. "We zijn op zoek gegaan naar leerlingen die in het beste geval passief stonden tegenover Charlie Hebdo, in het slechtste geval de lessen dwarsboomden. We hebben een erg menselijke relatie met hen opgebouwd, vertrouwen geschapen dus, en zijn daarvandaan vertrokken."

"In het begin", zegt de journaliste, "vonden ze een radiofragment van vier minuten al eindeloos; nu luisteren ze veel analytischer en maken ze ook hun eigen persoverzichten. Al hun vaardigheden worden aangesproken en jazeker, hun schoolresultaten gaan erop vooruit."

Bij sommigen is de omslag inmiddels helemaal gemaakt, veel leerlingen zijn trouwe luisteraars van 's lands beste nieuwszender geworden. "Een iemand", zegt Daviet, "staat zelfs 's zondags om halfzes op om naar France Inter en de kroniek van zijn journaliste te luisteren. (lacht)"