Gezond eten kan uw gezondheid schaden
Noem ze gezondheidsjunkies: zo fanatiek bezig zijn met gezond eten dat het ongezond wordt. Wie zijn chiazaadjes en gojibessen elke ochtend tot op de gram afweegt, lijdt misschien aan orthorexia nervosa, het kleine zusje van anorexia. En dan wordt het hoog tijd om af te kicken.
Rond haar 12de wilde Melissa, nu 24, geen rood vlees meer eten. Niet voor de diertjes of het milieu, wel omdat het gezonder was. Een paar jaar later schrapte ze vis en kip, en rond haar 17de alle dierlijke producten. "Ik wilde zuiver plantaardig eten", vertelt ze. "Om nog meer te leren over gezonde voeding, ging ik na het middelbaar voedingsleer en dieetkunde studeren. Toen ik daar hoorde dat koolhydraten door je lichaam worden opgeslagen als vet, trok ik voorbarige en foute conclusies en at amper nog brood of aardappelen. Hoewel ik niet wilde afvallen, woog ik op een gegeven moment maar 35 kilo. Mijn dokter dacht dat ik anorexia had, maar ik wilde helemaal niet dun zijn."
Orthorexia nervosa is een eetstoornis waarbij iemand geobsedeerd is door gezond eten, legt professor Myriam Vervaet uit. "Terwijl mensen zich bij anorexia richten op caloriearm voedsel, is men bij orthorexia nervosa gefixeerd op gezond eten. Alle aandacht gaat daar naar het ideale voedselpatroon, van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat. Er zit altijd een emotionele problematiek achter. Als je een houvast zoekt in gezonde voeding, ben je intussen iets anders aan het vermijden. Als je al je energie stopt in hoe je moet eten, heb je geen tijd voor andere zorgen."
'Orthos' betekent juist en 'orexis' eetlust. Wie orthorexia heeft, eet enkel het juiste. Vandaar de term. Relatief nieuw, want hij werd voor het eerst gebruikt in 1997 door Steven Bratman, een alternatieve Amerikaanse arts die geloofde dat de juiste voeding tot een lang en gelukkig leven zou leiden. Een paar jaar lang at hij vooral rauwe groenten en wilde planten. Hij werd een snob die alleen supervers at: groenten die langer dan een kwartier geleden geplukt waren, weigerde hij. Hij kauwde elke hap vijftig keer. Bratman dacht dat hij goed bezig was, tot hij een monnik ontmoette die graag ijsjes at en zich realiseerde dat hij geobsedeerd was door gezond eten - toch ook niet zo heilzaam, noch voor zijn lichaam, noch voor zijn geest.
Maar terwijl andere eetstoornissen zoals het 'night eating syndrome' officieel erkend zijn, staat orthorexia nervosa niet in de DSM-V, zeg maar de bijbel van psychiatrische aandoeningen, vertelt dokter Johan Vanderlinden, voorzitter van de Vlaamse Academie Eetstoornissen. "In onze kliniek geven we nooit die diagnose. Als het om orthorexia gaat, noemen we het een atypische eetstoornis. We hebben geen behoefte om het als dusdanig te erkennen, omdat de kenmerken deels overlappen met anorexia. Soms begint een eetstoornis met supergezond eten, maar verliest de persoon veel gewicht. Zo kom je toch uit bij anorexia. De meeste patiënten die ik heb gezien met orthorexia hadden een ondergewicht. De grens tussen orthorexia en anorexia is dun."
Vooral vrouwen
Officiële cijfers zijn er niet. "De milde vormen zie je sowieso niet terug in de cijfers", zegt Myriam Vervaet. "Maar hier op de afdeling eetstoornissen van het Universitair Ziekenhuis Gent hebben we per jaar ongeveer een honderdtal opnames en 3.000 polyklinische consultaties, van alle eetstoornissen samen. Het percentage orthorexiapatiënten is hooguit 2 procent."
Ook bij Johan Vanderlinden is het aantal patiënten beperkt. "Sinds de jaren '90 hebben we in het Universitair Centrum Sint-Jozef in Kortenberg 1.600 patiënten gehad met een eetstoornis, maar slechts 8 procent had een atypische eetstoornis: orthorexia of een andere eetstoornis die geen anorexia of boulimie is. Ik kan wel zeggen dat anorexia iets vaker voorkomt bij meisjes van 14 tot 20 jaar en orthorexia iets vaker bij vrouwen tussen 30 en 45 jaar. Het grootste risico voor eetstoornissen is vrouw zijn - in 95 procent van de gevallen gaat het om vrouwen - in combinatie met weinig zelfvertrouwen hebben en perfectionistisch zijn."
De behandeling is vergelijkbaar met die voor andere eetstoornissen. "Je moet weer gevarieerd leren eten, inclusief hetgeen je angst inboezemt", zegt de klinisch psycholoog. "Anderzijds moet je het achterliggende probleem aanpakken. Dat kan van alles zijn, van het verlies van een geliefde tot werken aan je zelfvertrouwen. Zolang ze eten op hun gezonde manier, voelen orthorexiapatiënten zich goed, net zoals anorexiapatiënten zich goed voelen zolang ze weinig eten. Maar dat zelfvertrouwen is broos. Het hangt uitsluitend samen met die controle: over het gewicht bij anorexiapatiënten en over gezond eten bij orthorexiapatiënten."
Melissa weegt nu ongeveer 48 kilo. Voor haar is dat normaal, want met haar 1m60 heeft ze nooit meer dan 50 kilo gewogen. Ze is nog altijd bijna veganist, al is dat nu ook uit ecologische en ethische overwegingen. Ze geniet zelfs opnieuw van chips en chocolade. Maar van achterliggende problemen was volgens haar nooit sprake. "Als het om voeding ging, had ik misschien een broos zelfbeeld, maar niet op andere vlakken. Op school deed ik het goed en ik had vrienden. Ik ben perfectionistisch ingesteld, maar had geen psychologische moeilijkheden. Ik was gewoon verslaafd aan gezond eten.
"Alleen was ik op een gegeven moment allesbehalve gezond. Mijn ouders waren bang dat ik zou sterven. Als ik sliep, kwamen ze 's nachts controleren of ik nog ademde. Door mijn lage gewicht had ik een enorm trage hartslag. Ik merkte er niets van, maar mijn arts zei dat mijn organen en hart het elk moment konden begeven. Ik heb hulp gezocht bij een psychologe, maar daar had ik niet veel aan. Het was via haar dat ik over orthorexia hoorde. Daarop ben ik zelf op onderzoek gegaan. Ik heb het gevoel dat ik mezelf heb genezen, vooral dankzij mijn studie voedingsleer en dieetkunde. Zo kwam ik te weten wat echt gezond is."
Het lijkt de kat bij de melk zetten, als orthorexiapatiënte voedingsleer en dieetkunde volgen. "Ik ben dat gaan studeren omdat ik nóg gezonder wilde eten. In het begin dacht ik dat ik gezond bezig was - door bijvoorbeeld brood te schrappen. Het is dankzij die studie dat ik weet waarom je koolhydraten, eiwitten en vetten nodig hebt. Psychologen focussen zich te sterk op anorexia, terwijl diëtisten mij het meest geschikt lijken omdat ze weten wat je lichaam nodig heeft."
Probeer ook maar eens je weg te vinden, tussen al die nieuwe diëten, al dan niet gebaseerd op je bloedgroep of de oermens in ons. "Wie kwetsbaar is om een eetstoornis te ontwikkelen, ziet altijd als eerste welk nieuw dieet er is", zegt Myriam Vervaet. "Preventiecampagnes spreken vooral diegenen aan die het niet nodig hebben. Iedereen weet dat we in deze tijd een bijna epidemische obesitasproblematiek hebben, maar wie is geneigd om gezond te eten? Degene die al gezond eet. Jarenlang werd gezegd dat een glas rode wijn per dag goed is en wat stond er onlangs in de krant? Dat het toch niet langer doet leven. De tegenstrijdige informatie maakt het niet gemakkelijker."
Durf te zondigen
En nu is er dus orthorexia nervosa. Een mens zou gaan twijfelen aan goede eetgewoonten. De eetstoornis lijkt ongezonde mensen munitie te geven tegen een te gezonde levensstijl. 'Zie je wel! Al dat gezond gedoe is slecht! Peaches Geldof is dood omdat ze te veel sapjes dronk!' Terwijl het een overdosis heroïne was die Peaches fataal werd, zo bleek even later.
"Een sapjeskuur mag, op voorwaarde dat je ermee kunt stoppen", zegt Johan Vanderlinden. "De meesten stoppen op tijd. Slechts sommigen hebben genoeg discipline en obsessionaliteit om zo'n extreem dieet te blijven volgen, en dan kom je in de buurt van een eetstoornis."
Wat met superfoods als gojibessen en chiazaadjes? "Niets mis mee, tenzij dat het enige is dat je eet en daar niet van wil afwijken of niet durft. Als je gojibessen en chiazaadjes per gram af gaat wegen, heb je een probleem."
En wie alleen raw food eet, heeft die per definitie orthorexia? "Je kunt dat niet zeggen. Als je genoeg raw food eet, is er geen probleem. Er zijn studies - bij muizen en ratten - die aantonen dat als je ze enkel dat soort eten laat eten, ze opvallend minder ziek worden, langer leven en dat het risico op kanker significant daalt. Interessant is dat de muizen ook agressiever worden en minder seks hebben. Maar goed, in de VS zijn sommige onderzoekers zo onder de indruk van die onderzoeksresultaten, dat ze hun eetpatroon drastisch hebben omgegooid en extreem gezond eten promoten. Ik denk dat je de studies niet mag negeren, maar uiteindelijk zal de waarheid in het midden liggen. Als je niet meer durft te zondigen, heb je een probleem."
Maak jezelf dus vooral niets wijs. De meesten onder ons eten allesbehalve fanatiek gezond. Voorlopig is ongezond eten nog altijd een groter probleem dan gezond eten. Neem dus gerust dat shot tarwegrassap. Schol!
Melissa is een schuilnaam. Hoewel ze er in haar omgeving geen geheim van maakt dat ze orthorexia heeft gehad, wordt ze er liever niet door collega's over aangesproken.