'Moslims zijn de tragische Hamlets van de 21ste eeuw'

Nederland heeft met de moord op Van Gogh kennis gemaakt met islamitisch terrorisme. Of het land naïef was om te denken dat een rituele moord hier niet kon gebeuren, gaat Sadik al-Azm, winnaar van de Erasmusprijs die vandaag wordt uitgereikt, te ver. Maar 'de Voltaire van de Arabische wereld', alias de 'ketter uit Damascus', zoals de geuzennamen van een van de bekendste vrijdenkers in de islamitische wereld luidt, spreekt wel van 'Europese zelfgenoegzaamheid' jegens moslimradicalen.

"Tal van extremisten hebben hier toevlucht gevonden na uit de Arabische wereld te zijn verjaagd. De Europese regeringen gingen ervan uit dat zolang islamisten in Europa geen kwaad doen, ze getolereerd konden worden. Dat was de deal, al dan niet openlijk gesloten. Die is niet nagekomen. In Nederland, in Europa gebeurt wat Syrië en Egypte twintig jaar geleden meemaakten. Alleen zijn westerse staten veel beter toegerust om deze terreur aan te pakken."

Samen met de Iraanse vrijdenker AbdolKarim Soroush, ook wel de 'Luther van de islam' genoemd, en de Marokkaanse feministe Fatema Mernissi neemt Al-Azm, vaak bedreigd maar nooit zijn geboorteland Syrië ontvlucht, de prestigieuze prijs in ontvangst.

Al-Azm was hoogleraar in Damascus en Beiroet. Islam en moderniteit is het overkoepelende thema van het werk van de drie laureaten en gisteren het onderwerp van een - zwaar bewaakte - conferentie. Met zoveel vrijdenkers en moslimleiders in huis, nog los van de koninklijke gasten, excellenties en andere hoogwaardigheidsbekleders, werd na de moord op Van Gogh geen enkele risico genomen.

Op de vraag wat er mis is in de moslimwereld, die wereldwijd in verwarring lijkt, vergelijkt Al-Azm de verhouding tussen het Westen en die moslimwereld met een steen en een ei. "Als het ei op een steen valt, dan breekt het. Als de steen op het ei valt, dan breekt het ook. De huidige islamitische beschaving is geen partij voor het Westen. Het is ook helemaal geen levende beschaving, maar een traditionalistisch, passief en folkloristisch geheel. De moslim die denkt aan een echte botsing van beschavingen, droomt. Voor mij is het volkomen onzinnig te denken dat de moslimwereld het Westen echt kan uitdagen. Extremisten kunnen gebouwen aanvallen, mensen doden. Maar de islamitische wereld is geen partij voor het Westen."

Tijdens de Rushdie-affaire was Al-Azm de enige Arabische publieke figuur die de Britse schrijver openlijk verdedigde toen de Iraanse leider Khomeini hem voor zijn boek De Duivelsverzen per religieus decreet ter dood veroordeelde. "Ik ben bedreigd, maar wist op basis van islamitische teksten aan te geven dat Rushdie helemaal niet alleen stond. Dat scheelt een hoop ongemak."

Vanaf die tijd volgt hij het verloop van zulke conflicten. Volgens hem zullen er nog tal van Rushdie-affaires en mogelijk aanslagen volgen. "Intellectuelen, schrijvers, dichters en kunstenaars leggen met hun werk steeds weer hun vinger op het gevoelige punt van islam en moderniteit. Dan barst er een affaire los, die in de Arabische wereld overigens meestal niet met geweld gepaard gaat. Niet al te lang na de affaires zakt het peil van de paniek en commotie weer terug naar het vroegere niveau. De moord op een bekende filmmaker in Nederland lijkt mij een incident, dat je ook niet per se als een historisch omslagpunt moet opvatten."

Al-Azm wijst erop dat niemand het gevaar van het internationale moslimterrorisme onderschat. Evenmin zal er spoedig een einde aan komen. Maar volgens hem is het een middel van hopeloos gefrustreerde moslims om met geweld de impasse waarin ze zijn geraakt te doorbreken. Liefst met één grote gewelddadig klap, net als Samson, die iedereen in zijn dood meesleurde. En als dat niet kan door aanslagen of moorden om zoveel mogelijk angst en tweedracht te zaaien. Uiteindelijk trekken deze extremisten volgens hem aan het kortste eind.

"Van oorsprong westerse waarden zijn universeel geworden. Zelfs islamitische despoten vragen na hun val om een onafhankelijke rechtbank. Europa maakte de moderne wereld zonder moslims of wie dan ook vooraf te consulteren. Je kunt niet weglopen voor het feit dat Arabieren schoppend en schreeuwend de moderne tijd zijn ingesleurd en dat de moderniteit hen door een superieure macht, efficiëntie en prestaties is opgedrongen. Het idee daaraan te kunnen ontsnappen met de leuze 'de islam is de oplossing' is een illusie."

Moslims en Arabieren zijn volgens Al-Azm de Hamlets van de 21ste eeuw: tragische, haast schizofrene mensen vol aarzelingen, wisselingen, schommelingen en onzekerheid over wat te doen. "Ze komen er niet uit, terwijl diep in het collectieve onderbewuste Arabieren zichzelf zien als veroveraars, pioniers, makers van geschiedenis en leiders van wereldproportie. Diep van binnen zien ze zich nog steeds als heersers over de geschiedenis en allesbehalve als haar onderdanen."

"Islamistische auteurs menen dat een neergang van het Westen automatisch de opkomst van de moslimwereld betekent. De geschiedenis neemt het schip van het Westen de wind uit de zeilen, om die van het schip van het Oosten (lees: de islam) nieuw leven in te blazen. De moslimwereld wacht met smart op die Rih al-Sharq (Wind van het Oosten), zoals de titel van een bekend Arabisch boek luidt. Moslims zijn goed in ontkennen en zeggen dat Europa hen het leiderschap ontnam fi ghaflatin min al-tarikh, 'terwijl de geschiedenis even een tukje deed'. Ze willen het terug."

De enige moslimstaat die de geschiedenis de laatste tijd heeft geproduceerd was die van de Taliban, constateert hij. "Toen de Taliban vielen, was er geen enkele verklaring van islamitische zijde waarin dat werd betreurd." Volgens Al-Azm zijn alle moslimstaten failed states, mislukte staten, met cynische despoten aan het hoofd die eerst en vooral meester zijn in het vasthouden aan de macht. Osama bin Laden zou die analyse kunnen delen.

Al-Azm zegt geen alomvattende oplossing voor de problemen van de islamitische wereld te hebben. "Maar de erkenning door moslims dat de geschiedenis niet kan worden teruggedraaid, kan het begin van genezing zijn. Daarnaast moeten religie en staat gescheiden zijn en in de samenleving moet de islam privé-zaak worden."

Of er nog hoop is voor de islamitische wereld? "Met mijn verstand ben ik pessimist, met mijn wil optimist."

© de Volkskrant / Henk Müller