Kunst is een ontembaar wild dier

Ivo Van Hove noemt het een groot misverstand kunst als maat-

schappelijk werk in te zetten

@5 INFO Opinie:Ivo Van Hove is directeur van Toneelgroep Amsterdam.

In het Nederlandse Den Haag vond gisteravond de Machiavellilezing plaats, waarvoor naar jaarlijkse gewoonte een gerenommeerd persoon zich uitspreekt over de actuele ontwikkelingen op het terrein van de publieke communicatie. Dit jaar was dat Ivo Van Hove. Hieronder leest u de belangrijkste passages.

l Voor Plato was de kunst een schijnafbeelding van een schijnwerkelijkheid en dus nutteloos. In onze tijd wordt kunst vaak onschadelijk gemaakt door te stellen dat ze niet maatschappelijk relevant is. De relevantie van kunst wordt dan meestal afgemeten aan cijfers, inkomsten. De kunst wordt vervolgens als elitair bestempeld, entertainment voor de happy few. Maar in de massamedia kunnen we elke dag zien wat de gevolgen zijn van het monopolie van de publiekscijfers. Elke dag zien we op alle televisiekanalen, overal ter wereld, op hetzelfde uur dezelfde programma's. Geef het volk wat het wil, lijkt het devies - tegenover de maatschappelijke nutteloosheid van kunst.

l Het regisseren van Wagners tetralogie Der Ring des Nibelungen verandert je leven, zegt men. Het is een cliché maar vaak schuilt in clichés waarheid. (...) De negentiende-eeuwse componist Richard Wagner deed mij teruggrijpen naar hedendaagse sociologen en filosofen, naar Benjamin Barber, Ian Buruma, Peter Sloterdijk, Amin Malaouf, Zygmunt Bauman en Manuel Castells. Ze bezorgden mij een wake up call, een inzicht in een wereld waarin ik elke dag leef.

Feit is dat de eerste drie delen van de cyclus telkens het late journaal in Vlaanderen haalden. Bij Siegfried was dat het meest vanzelfsprekend. Wagner vertelt in Siegfried het verhaal van een jonge man die zich vervreemd voelt van de bestaande wereld en zich terugtrekt in de bossen, waar hij zich gelukkig voelt samen met de wilde beesten. Siegfried is gefrustreerd, ongelukkig, leeft met een stiefvader die hij haat, wil weg, een eigen leven leiden. Maar omdat hij nooit geleerd heeft lief te hebben, kan hij enkel met geweld afscheid nemen. Hij vernietigt het aambeeld van zijn stiefvader, diens enige bestaansreden. Hij trekt de wereld in en vermoordt er twee mannen: Fafner, een ware kapitalist die met de door hem verkregen rijkdom niets doet, en Mime, de gehate ersatzvader. Siegfried kan enkel zichzelf zijn door anderen te doden.

In dat verhaal zag ik een parallel naar de vele jonge mannen die over de hele westerse wereld verspreid bloedbaden aanrichten op hun scholen. Bekend zijn de jongens op de Columbine High School maar natuurlijk ook Seung-hui van Virginia Tech. In Vlaanderen hadden we Hans Van Themsche, die uit onvrede en als wraak een jonge vrouw van niet Vlaamse afkomst doodde en het blanke kindje van wie ze babysitter was. Zomaar. Zinloos geweld noemen we dat, maar telkens weer blijkt dat het geweld voor de dader wel degelijk zin heeft. Meestal plegen die daders zelfmoord en laten een testament na in de vorm van een brief, waaruit blijkt dat die jonge mannen zich alleen voelen, in de steek gelaten en beslissen om zich te wreken op wie hen dit heeft aangedaan. (...)

We besloten om Seung-hui, de Virginia Techmoordenaar, op het affiche te zetten. (...) Het toeval wil dat het proces-Van Themsche van start ging tijdens de repetities van Siegfried en de affiches een paar dagen na afloop van het proces op straat hingen. Het affiche toonde een door Seung-hui zelfgemaakte foto, waarop hij de loop van een geweer op de camera richt; een hard, confronterend beeld passend bij een opera met een hard, confronterend verhaal.

Vervolgens gebeuren twee dingen: Het Laatste Nieuws publiceert een bijna paginagroot artikel waarin de advocaat van een van de slachtoffers verkondigt dat het affiche smakeloos is. Tegelijk verklaart de minister van Cultuur Bert Anciaux dat hij dat beschouwt als artistieke vrijheid en hij van een regisseur als Van Hove verwacht dat hij opera's maakt over hete hangijzers.

In het zog van Het Laatste Nieuws ontstond er een maalstroom van publicaties op de publieke omroep tot in de kleinste stadskrant. Het toonaangevende dagblad De Morgen wijdde er zelfs een redactioneel commentaar aan. Ik werd geïnterviewd en ter verantwoording geroepen. Maar ik zag ook hoe een ploeg van het VTM-journaal op straat mensen die aan het affiche achteloos voorbijliepen, moest tegenhouden om hun reactie te peilen. De journalist van Het Laatste Nieuws was erin geslaagd een schandaalsfeer te creëren, waarop vervolgens door alle media gretig werd ingepikt. Een voorbeeld van hoe nieuws gemaakt wordt. Vanaf die dag kijk ik anders aan tegen het achtuurjournaal. Maar veel belangrijker voor mijn verhaal hier was dat een opera plots in het midden van de belangstelling stond. Men kon niet begrijpen dat een componist van de 19de eeuw een profetische opera had geschreven over maatschappelijke misstanden in het begin van de 21ste eeuw. Het belang van kunst was voor iedereen een dag lang duidelijk, het werd zelfs nieuws. Een voorbeeld van de relevantie van kunst maar ook van de tijdloosheid van tijdloze kunstwerken.

l Het is een groot misverstand de kunst maatschappelijk in te zetten, kunst als maatschappelijk werk. In Nederland is er al geruime tijd een hang naar verambtelijking van de kunst. Niet voor niets heet het desbetreffende ministerie dan ook ministerie van Cultuur, niet van Kunst. Dat zet de deur al jaren open voor allerlei maatschappelijke opdrachten die de relevantie van de kunst moeten legitimeren. In het begin van de jaren negentig moest dat door goed ondernemerschap, later door het aanspreken van nieuwe doelgroepen, dan weer was educatie speerpunt van het cultuurbeleid.

Ik wil niet verkeerd begrepen worden: ik vind dat de kunsten, en laat mij vanuit mijn vakgebied hier voornamelijk over podiumkunsten spreken, wel degelijk met een grote professionaliseringsslag te maken hebben. Wel degelijk ondersteun ik het grote belang van kwaliteitsvolle educatieve projecten, vanzelfsprekend wil elke theatermaker voor volle zalen spelen. Maar een teken des tijds is dat door het accent telkens weer op dat soort speerpunten te leggen de legitimiteit van de kunst altijd weer ter discussie staat, want de kunst op zichzelf blijkt geen voldoende maatschappelijke relevantie te hebben.

In Nederland wordt kunst tot een instrument herleid, in een kooi gestopt, het wilde dier wordt getemd. Ik geloof in kunst die ons een blik achter de dingen gunt, subversief is. Het is zoals de 'grizzly man' Timothy Treadwell, de amateurbeerexpert en natuurbeschermer die na dertien zomers in harmonie met beren samen te hebben geleefd door een beer gedood en opgegeten wordt. De natuur is onverschillig, niet menselijk. Zo ook heeft de kunst haar eigen aard, volgt haar eigen wetten, als een niet te temmen wild dier.

l In Nederland bestaat er een hardnekkige tendens kunst tot een instrument voor het verbeteren van de samenleving te maken of wordt verwacht dat kunst een morele uitspraak doet over goed en kwaad. Het is belangrijk voor de politiek, voor de samenleving te beseffen dat het niet de essentiële rol van kunst is om te achterhalen voor wie je moet stemmen, tot een inzicht te komen in het Midden-Oostenconflict of de moord op Van Gogh te bediscussiëren. Daarvoor zijn andere media, zoals kranten, tijdschriften en tv, meer toereikend. Ik ben niet geïnteresseerd in de morele opvattingen van kunstenaars. In een museum, schouwburg of bioscoop wil ik ondergedompeld worden in chaos. Ik wil verward worden, bang zijn, hoop hebben. Kunst kan verrassen, gevaarlijk zijn, mits het vrijplaats is. De kunstenaar durft los te staan van de realiteit, brengt ons in vervoering en schokt door een kijk in onze zwarte ziel te geven.