Hoe de architecturale overmoed van Rome begon
Dat Rome niet op één dag werd gebouwd is nogal wiedes. Maar, vragen wetenschappers zich al een poosje af: hoe lang deed de stad er dan wél over? Hoe vroeg - voor Julius Caesar kwam, zag en overwon - ging Rome voor de monumentale architectuur die grootse ambities weerspiegelde?
De meeste historici zijn het erover eens dat het vroege Rome niets had dat de vergelijking kon doorstaan met de prachtige tempels in Griekenland en ook geen bijster mooie stad was, zoals Alexandrië in Egypte.
Een definitief beeld van de prilste fasen van de Romeinse architecturale hybris zullen we nooit hebben, want de getuigen liggen reddeloos begraven onder vele lagen van renovaties en toevoegingen die opeenvolgende keizers, pausen en de renaissance doordrukten. De indrukwekkendste ruïne van het vroege keizerrijk is het Colosseum, dat werd opgetrokken in de eerste eeuw na Christus.
Maar bij opgravingen 17 kilometer ten oosten van het stadscentrum zijn archeologen gestoten op wat volgens hen wel eens een glimp kan zijn van een Romeinse smaak voor monumentale architectuur die veel verder teruggaat, tot ongeveer 300 jaar voor het Colosseum werd gebouwd. Ze hebben ruïnes blootgelegd van een enorm complex van stenen muren en terrassen die onderling verbonden zijn door een monumentale trap, omringd door vele ruimten en kamers. Het is een staaltje van rijkdom en macht dat de oppervlakte van een half voetbalveld inneemt. Ze zeggen dat het wellicht de restanten zijn van een openbaar gebouw uit de hoogdagen van de stadsstaat Gabii, of misschien een extreem luxueuze privéwoning.
De ruïnes werden vorige zomer aangetroffen door een team van archeologen en studenten dat werd geleid door Nicola Terrenato, een professor klassieke studies aan de University of Michigan en een geboren Romein. Vorige week zei Terrenato in een telefonisch gesprek vanuit Rome dat ongeveer twee derde van het complex blootgelegd en bestudeerd is, wat "ons meer vertelt over de manier waarop de Romeinen bouwden in de beginjaren, tussen 350 en 250 voor Christus".
Verfijning en luxe
Volgens Terrenato lijken de bevindingen het beeld van de vroege Romeinse cultuur tegen te spreken, die door notoire Romeinen zoals Cato de Oudere en Cicero voor de eeuwigheid vastgelegd werd als "heel bescheiden en onopvallend". Er werd gezegd dat dat zo bleef tot soldaten terugkeerden na de verovering van Griekenland in de tweede eeuw voor Christus, hun hoofd vol van de Griekse verfijning en luxe. "Nu stellen we vast dat de Romeinen toen al groots dachten", zegt Terrenato.
De opgravingssite van Gabii is een cadeau voor archeologen. De stad lag niet alleen dicht bij Rome, waarmee ze hechte banden onderhield, maar de meeste ruïnes werden in de loop der tijden ook bedekt met grond waarop nooit meer iets gebouwd werd na het verval van de stad in de tweede en derde eeuw na Christus. Het gebouwencomplex ligt op een onontwikkeld perceel in het huidige Lazio.
Rome groeide Gabii over het hoofd, maar sommige historici denken dat de kleine buur invloed uitoefende op de Romeinen. Eerdere opgravingen van de groep uit Michigan, die startten in 2007, legden een groot deel van de stad bloot, waaronder privéwoningen, praalgraven, stadswallen en een tempel. Belangrijker wellicht, stelt Terrenato, is dat de recente vondsten aantonen dat de mensen er in bepaalde mate aan stadsplanning deden.
Vorsers van de antieke oudheid en andere archeologen zijn ofwel niet op de hoogte van de vondsten in Gabii of zijn voorzichtig in hun commentaar. Richard J.A. Talbert, een historicus aan de University of North Carolina en kenner van de antieke geografie in het Middellandse Zeegebied, bezocht vorig jaar de site van Gabii. Hij stelt dat in de latere Romeinse traditie Gabii beschouwd werd als "een bron van ideeën en cultuur". Maar, zegt hij, "we hebben echt nog niet genoeg bewijzen om te zeggen hoe invloedrijk Gabii voor Rome was in die vroege periode."
Op een vulkaan
Christopher Ratté, de directeur van het Kelsey Museum of Archaeology in Michigan, zegt dat de opgraving deel uitmaakte van een geconcentreerd onderzoek van de sociale omgeving in Centraal-Italië vóór de opkomst van Rome als wereldmacht. "Het was redelijk verrassend", zegt hij, "om vast te stellen dat het nog altijd mogelijk is nieuwe bevindingen te doen in een gebied dat al zo hard bestudeerd werd."
Het Gabii-project bracht 70 hectare in kaart van de antieke stad, die gebouwd was op de hellingen van een uitgedoofde vulkaan waarvan de krater een meer was geworden. En toen stootten de archeologen plotseling op het uitgebreide gebouwencomplex. Terrenato zegt dat de grootte van de stenen van de steunmuur op de helling binnen het complex hem direct opviel. Elk exemplaar woog duizenden kilo's.
"Het was als een Legoconstructie", zegt hij. "Ze waren op elkaar gestapeld zonder kleefstof die ze samenhield. Dat was de enige techniek die ze beheersten, en het moet hun verlangen om zulke grootse constructies te maken geweest zijn die hen ertoe dreef 125 jaar later mortel uit te vinden."
De onderzoekers bewonderden ook sommige van de architecturale details: rijen stenen zuilen, koertjes en terrassen bedekt met mozaïektegels in geometrische patronen, een trap met 21 treden uitgehouwen in de rots. Ze zeggen dat dit aantoont dat de mensen begonnen te experimenteren met de wijziging van hun natuurlijke omgeving - de natuurlijke helling weghouwen en een steunmuur creëren.
"Het scherpt alleen maar onze appetijt aan", zegt Terrenato, want volgende zomer keren ze terug naar Lazio.