Seks en koken verdringen literatuur

De bestsellerlijst als spiegel van een samenleving? De Vlaming moet bijna hopen dat het niet waar is. Kijk naar de boeken-top twintig van het afgelopen jaar, en zie waar onze belangstelling voornamelijk naar uitging.

De belangstelling ging, in de eerste plaats, naar erotiek. Of zeg maar gewoon seks. De Vlaamse bestsellerlijst wordt gedomineerd door de Vijftig tinten-trilogie, een drieluik dat je volgens onze grootste intellectueel Etienne Vermeersch niet meteen moet gelezen hebben omwille van de literaire en algemeen menselijke diepgang. "De auteur is geen Dostojevski", schreef hij in een stuk voor De Standaard. Vermeersch, die de trilogie duidelijk zeer grondig heeft gelezen, merkte op dat het hoofdpersonage Ana "om de twee bladzijden bloost, om de drie bladzijden op haar lip bijt, om de vijf bladzijden haar ogen laat rollen en om de tien bladzijden naar adem snakt."

Geen literaire hoogvlieger dus, maar dat vond de Vlaming duidelijk geen bezwaar. We hebben deze verhalen gevreten.

En over vreten gesproken: blijkbaar kunnen wij Vlamingen ook nooit genoeg kookboeken in huis hebben. Jarenlang werd onze boeken-top tien gedomineerd door de kok Piet Huysentruyt. Nu zowat iedereen met een fornuis in huis zijn SOS-boeken in huis heeft, is de oude keizer opgevolgd door een nieuwe. Kok Jeroen Meus was de enige die erin slaagde om zich zich nog tussen het wereldvermaarde pornografische drieluik in te wurmen. Een enigszins vergelijkbaar succes was er enkel nog voor De voedselzandloper van Kris Verburgh, een dieetboek. Kwestie van nu ook weer niet té vadsig te worden.

Heeft Vlaanderen ondertussen ook nog wat bellettrie gelezen? Afgaande op de top twintig: niet of nauwelijks.

Het eerste echt literaire boek in de ranking is De engelenmaker van Stefaan Brijs, een roman die ondertussen toch al een jaar of zes meegaat. Het boek duikt trouwens pas in de top twintig op als je de lijst ontdoet van de kookboeken en de strips.

Vlaanderen is vandaag in de greep van wat vakvereniging Boek.be in haar persbericht 'bestselleritis' noemde. De vereniging doelde daarmee op een tendens waarbij een steeds kleiner aandeel van bestsellers een steeds groter aandeel van de verkoop inneemt. Bovendien blijken die bestsellers ook nog eens minder en minder van elkaar te verschillen. Pornografie, kookboeken en strips. Dat waren, kort samengevat, de drie pijlers waarop het Vlaamse boekbedrijf anno 2012 was gestut. Boek.be noemde deze tendens iets om eens goed over na te denken. "Deze endens zou wel eens, als hij zich in dezelfde mate doorzet, nefaste gevolgen kunnen hebben voor het brede gediversifieerde aanbod van boeken. Ook het dalende marktaandeel van de boek- handel, ten dele een ongewenst neveneffect van de 'bestselleritis', verdient de nodige aandacht van iedereen die het boek een warm hart toedraagt."

Dat de toestand in Vlaanderen, één uitzondering niet te na gesproken, nog iets erger is dan in onze buurlanden, mag blijken uit wat volgt. Zeker, 'bestselleritis', globalisering en een zekere verschraling lijken ook in Duitsland, Nederland en Frankrijk moeilijk te stuiten fenomenen. Maar nergens drukken ze de literatuur zo ongenadig weg als in Groot-Brittannië en Vlaanderen.

Engeland: natte zomer

Nergens was de Vijftig tinten-hype zo onwaarschijnlijk groot als in het land waar de hype geboren is. De gekte bereikte zijn grote climax de afgelopen zomer, wat volgens lokale grapjassen meteen verklaarde waarom die zomer zo ellendig nat is geweest.

De trilogie van schrijfster E. L. James was in Engeland tot dusver goed voor meer dan tien miljoen verkochte exemplaren, niets of niemand komt nog maar in de buurt.

Na de Vijftig tinten-trilogie komen in de bestsellerlijst drie boeken van Suzanne Collins, schrijfster van de ook bij ons bijzonder populaire Hunger Games-trilogie. Collins moet echter met een pak minder tevreden zijn. Zij verkocht vorig jaar 'slechts' een kleine twee miljoen boeken in Groot-Brittannië.

Hoe weinig gevarieerd de lijst is, mag verder ook blijken uit de nummer zes in de lijst, Bared to You van Sylvia Day. Deze inmiddels ook al naar het Nederlands vertaalde roman borduurt schaamteloos verder op het thema van Vijftig tinten grijs, met dat verschil dat sommige passages nog explicieter zouden zijn.

Voor het overige ziet de Britse bestsellerlijst er opvallend Vlaams uit. Op acht vinden we een kookboek (Jamie Oliver), op negen een boek dat vertelt hoe je kunt schransen zonder er moddervet van te worden.

Frankrijk: eigen verhalen

Europa globaliseert, maar Frankrijk toch iets minder dan de rest. Toegegeven, ook in Frankrijk vinden we een boek uit de Vijftig tinten-trilogie op één in de bestsellerlijst. Maar met 420.000 exemplaren doet de roman Cinquante Nuances de Grey maar net een een heel klein beetje beter dan de nummer twee, een boek van de in Frankrijk razend populaire romancier Guillaume Musso.

Mogelijk heeft het wat minder overweldigende succes iets te maken met de Franse literaire geschiedenis. Met L'histoire d'O kreeg het land al in 1954 te maken met een roman waarin onverbloemd en tegelijk zeer geraffineerd over sm werd geschreven.

Dat Frankrijk nog altijd het liefst zijn eigen verhalen leest, blijkt hoe dan ook uit de rest van de bestsellerlijst. Net onder de al genoemde Musso, die zelfs met twee romans in de top tien staat, vinden we Joël Dicker terug, een nog piepjonge Franstalige Zwitser die met zijn roman La Vérité sur l'Affaire Harry Quebert vorig jaar de Grand Prix du roman de l'Académie Française in de wacht sleepte. Ook de plaatsen zes en negen worden bezet door een romancier. Marc Lévy is al jaren een vaste waarde in de Franse bestsellerlijsten. Sinds zijn debuut in 2000 verscheen ongeveer jaarlijks een nieuwe roman van zijn hand, met ondertussen twintig miljoen verkochte exemplaren is hij voorlopig onbedreigd de best verkochte nog levende Franse schrijver. Tot slot nog dit: in Frankrijk schopte niet één kookboek het tot de top tien. Pas op veertien vinden we iets dat er op lijkt: Nutella, les 30 Recettes Culte.

Duitsland: komische arts

Welk boek vorig jaar het best verkocht werd in Duitsland, is moeilijk na te gaan. Precieze verkoopcijfers ontbreken, en in de bestsellerlijsten wordt een strikte scheiding gemaakt tussen fictie en non-fictie.

In de categorie non-fictie wordt de eerste plaats ingenomen door een fenomeen dat enkel in Duitsland bestaat en meer dan waarschijnlijk niet geschikt is voor de export. Eckart von Hirschhausen heet hij, een merkwaardige kruising tussen arts, tv-figuur en - jawel, ze bestaan er - komiek.

Von Hirschhausen is rijk geworden met Die Leber wächts mit ihren Aufgaben, een bundeling columns waar miljoenen exemplaren van werden verkocht. Vorig jaar verscheen de opvolger, Wohin geht die Liebe, wenn sie durch den Magen durch ist. Het boekje werd meteen op een half miljoen exemplaren gedrukt.

In de categorie fictie is het alweer de Vijftig tinten-trilogie die domineert. Al is de dominantie net als in Frankrijk niet zo groot als in Vlaanderen. Op twee in de Duitse bestsellerlijst staat immers Der Hundertjährige, der aus dem Fenster stieg und verschwand, de vertaling van een zwarte komedie van de Zweedse schrijver Jonas Jonasson. Het boek was in Zweden dé bestseller van 2010, en veroverde vervolgens de rest van Europa. Met uitzondering van Vlaanderen, welteverstaan.

Nederland: variatie troef

De Nederlandse bestsellerlijst lijkt voorlopig veel minder dan de Vlaamse onder verschraling te lijden. Zo valt op dat er in Nederland nog wel geld valt te verdienen met literatuur.

In de top twintig, die ook hier wordt aangevoerd door de Vijftig tinten-trilogie, staan onder meer de door publiek en kritiek zeer gesmaakte romans van Peter Buwalda (Bonita Avenue) op zes, A.F.Th. van der Heijden (Tonio) op dertien en de al genoemde Jonas Jonasson op negentien.

De lijst oogt ook voor de rest een stuk gevarieerder dan de Vlaamse. Zo vinden we op de vijfde plaats de taalcolumns van Paulien Cornelisse (meer dan 100.000 verkochte exemplaren) en staat het bijzonder boeiende Breinboek van Dick Swaab er al voor het tweede jaar op rij in de top tien.

Nederland onderscheidt zich ook van de andere landen door zijn grote markt voor biografieën van ex-voetballers. Gijp, de biografie van ex-voetballer en commentator Rene van der Gijp, zou zonder de Vijftig tinten-hype het best verkochte Nederlandse boek zijn geweest. Wat dieper in de lijst, op plaats negen, staat de biografie van Andy van der Meijde, eveneens een ex-voetballer, op 23 staat een boek over Zlatan Ibrahimovic.