'De Europese politici zijn laf'

Kenneth Roth is aan een reis van drie weken bezig die hem achtereenvolgens naar Davos, Ankara, Istanbul, Amsterdam en Londen brengt. We ontmoeten hem in een Amsterdamse koffiebar, tijdens de meest regenachtige dag van 2016. Roth maakt enkele grapjes over het fantastische klimaat van de Lage Landen, maar schakelt al snel over naar ernstige zaken: de vluchtelingencrisis waarvan hij maar niet begrijpt waarom de Europese leiders ze zo chaotisch aanpakken.

"Dat veel Europeanen de vluchtelingencrisis als een bedreiging ervaren, heeft vooral te maken met de chaotische manier waarop de asielzoekers op Lesbos stranden en doorreizen naar Noord-Europa. Dit is niet zozeer een probleem van cijfers. Oké, een miljoen vluchtelingen in 2015 is niet weinig, maar het is nog altijd slechts 0,2 procent van de Europese bevolking. Een beheersbare situatie, zeker als je dat vergelijkt met een land als Libanon, waar een kwart van de bevolking vluchteling is. Maar omdat de Europese vluchtelingenstroom zo chaotisch verloopt, lijkt het erop dat de EU-lidstaten de controle over hun grenzen kwijt zijn en dat het continent overspoeld wordt.

"Mensen gaan ervan uit dat er zich onder de asielzoekers terroristen en veel economische migranten bevinden, en dat zorgt voor ongenoegen en paniek. Dit alles is het gevolg van een onbegrijpelijke Europese politiek, die erin bestaat om mensen in de Middellandse Zee te laten verdrinken in de hoop dat het overgrote deel van de vluchtelingen zich daardoor laat afschrikken. Die aanpak heeft gefaald."

Mensen laten verdrinken om anderen af te schrikken: dat is wel een heel kille berekening. Is dat volgens u echt de bedoeling?

Kenneth Roth: "Dat is niet het officiële maar wel het feitelijke beleid. Het is tijd dat Europa ophoudt met het hoofd in het zand te steken en toegeeft dat deze inhumane manier om vluchtelingen tegen te houden niet werkt. Er moet een beleid komen dat beter is voor de vluchtelingen én beter voor de Europeanen."

Beschikt u dan over een magische formule om de crisis te bezweren?

"Wij promoten de idee om vluchtelingen vanuit Jordanië, Libanon en Turkije naar Europa te vliegen. Zo'n veilige overtocht zou enkel mogelijk zijn na een screening van de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR, die moet bepalen wie recht heeft op asiel en wie niet.

"Ik ben zeker dat het overgrote deel van de Syrische vluchtelingen voor deze optie zal kiezen. Want wie gaat er nu zijn leven en dat van zijn kinderen op het spel zetten als er een veilige optie is om naar Europa te vluchten? Het aantal mensen dat de Middellandse Zee oversteekt, zal hierdoor drastisch verminderen, en voor economische vluchtelingen en terroristen wordt het veel moeilijker om zich onder de vluchtelingen te mengen.

"Heel belangrijk is dat Europa op deze manier landen als de VS, Brazilië, Rusland en Saudi-Arabië kan oproepen om inzake de Syrische vluchtelingen hun verantwoordelijkheid op te nemen. Als een asielzoeker nu op Lesbos arriveert, kan Europa wettelijk niet anders dan die persoon een asielprocedure aanbieden. Maar als vluchtelingen in de regio van herkomst geselecteerd worden, kan Europa perfect de boodschap verkondigen dat dit een mondiale crisis is die een mondiale aanpak vergt."

Maar Syriërs willen vooral naar Duitsland, Zweden, Nederland of België. Hoe denkt u ze te overtuigen om in Brazilië of Rusland een nieuw leven te beginnen?

"Het is duidelijk dat veel Syriërs de voorkeur geven aan Duitsland. Maar dat is omdat Duitsland zich lange tijd gastvrij en verantwoordelijk heeft opgesteld. Opdat dit plan zou werken, moeten andere landen meer inspanningen leveren om een deel van de last van de vluchtelingencrisis op zich te nemen. Maar als Europese leiders goed onderhandelen met potentiële partnerlanden, zie ik echt niet in waarom dit plan geen belangrijk deel van de oplossing zou kunnen zijn.

"Een andere cruciaal element is dat Europa meer investeert in de landen van de regio. De EU geeft nu 3 miljard euro aan Turkije en het is belangrijk dat dat geld geïnvesteerd wordt in vluchtelingenjobs, onderwijs, medische zorgen en huisvesting. Hoe meer kansen we creëren voor vluchtelingen in hun regio van herkomst, hoe kleiner de mogelijkheid dat ze naar Europa vluchten. De meeste vluchtelingen willen vroeg of laat terug naar huis, en daarom geven ze er de voorkeur aan om in hun regio te blijven. Maar als het leven in buurlanden als Libanon, Turkije en Jordanië uitzichtloos wordt, hebben ze geen andere keuze dan verder te vluchten. Het zou een grote vergissing zijn om die 3 miljard voor Turkije in peperdure kustpatrouilles te steken."

U was net enkele dagen in Ankara. Welke gemoedstoestand heerst er in Turkije over de vluchtelingencrisis?

"De reactie van de Turken is helemaal anders dan die van vele Europeanen. Hoewel vluchtelingen ondertussen al 3 procent van de totale bevolking uitmaken, beschouwen de meeste Turken de Syrische vluchtelingen in de eerste plaats als goede buren die hulp nodig hebben en welkom zijn. Ja, Turken maken zich zorgen over de concurrentie inzake jobs en huizen, maar de overheersende mening is dat de Syriërs broeders zijn die geholpen moeten worden."

Zou het dan toch zo zijn dat de overwegend christelijke Europeanen dat helemaal anders aanvoelen en minder solidariteit kunnen opbrengen voor moslim-vluchtelingen?

"Europa is een overwegend christelijk continent en velen voelen zich onbehaaglijk bij het feit dat zo veel moslims asiel aanvragen. Maar onder deze vluchtelingenkwestie schuilt een veel dieper probleem: een groot onbehagen over het multiculturalisme. Er is een gevaarlijke vermenging ontstaan van drie verschillende zaken: de vluchtelingencrisis, de multiculturele samenleving en terrorisme. Die gevaarlijke mix zorgt voor tal van denkfouten en xenofobe drogredenen.

"De deur dichtgooien voor vluchtelingen zal het onbehagen over de multiculturele samenleving niet oplossen. En minstens even fout is het om vluchtelingen als zondebok voor de recente terreuraanslagen in Parijs aan te duiden. Extreemrechtse leiders in Europa zijn er bijzonder in bedreven om dat amalgaam tot in het extreme te manipuleren. Zij grijpen de vluchtelingencrisis aan om de islamofobie nog verder aan te wakkeren: een bijzonder contraproductieve aanpak die de terreurdreiging alleen maar verergert. Want het script van politici als Geert Wilders zou evengoed geschreven kunnen zijn door de IS-leiders in Raqqa. Door islamofobie en de sociale exclusie van moslims aan te wakkeren, vergroot je de kans op radicalisering, waardoor enkelingen uiteindelijk overgaan tot terreurdaden.

"IS-rekruteerders en islamofobe politici lijken wel onder één hoedje te spelen. Extreemrechts speelt het spel van IS mee: het beweert Europa te beschermen, maar uiteindelijk creëert het vijandschap tussen gemeenschappen, waarvan IS dankbaar gebruikmaakt."

"Tot mijn verrassing nemen politici die zichzelf democratisch en gematigd noemen dit discours over."

Waarom stappen de democraten mee in dit extreemrechtse verhaal?

"Politieke lafheid. Ik heb er geen andere woorden voor. Centrum-politici merken dat extreemrechts in de peilingen wint en denken dat ze met hun imitiatiegedrag ook stemmen zullen winnen. Uiteraard is dat een vergissing: hoe meer ze xenofobe politici achternahollen, hoe meer die laatsten aan populariteit winnen.

"Europa heeft een enorme nood aan politiek leiderschap. Niet alleen omdat het cruciaal is om Europa's menselijke waarden te beschermen, maar ook uit eigenbelang. Het is niet in Europa's belang om gemarginaliseerde gemeenschappen nog verder te marginaliseren. Want zo creëer je alleen maar een atmosfeer waarin radicalisme floreert.

"Als je de radicalisering van de moslimgemeenschap wil tegengaan, moet je die gemeenschap kansen geven en integreren in de mainstream. Hier laten de centrumpolitici het afweten. In plaats van duidelijk te maken dat extreemrechts een rampzalig recept hanteert, slaan ze in paniek en verloochenen ze hun eigen waarden."

Angela Merkel is opgekomen voor die waarden, maar belandde in Europa en binnen haar eigen partij hopeloos in het defensief. Gevolg: zij moest een bocht maken.

"Ik begrijp dat er in Duitsland een backlash is en dat Merkel enkele stappen achteruit moest zetten. Maar dat neemt niet weg dat ze nog steeds blijk geeft van uitzonderlijk politiek leiderschap. Ze heeft ingezien dat de influx van jonge dynamische vluchtelingen een manier is om de vergrijzende Duitse samenleving te revitaliseren."

Maar dat verhaal was na de Keulense verkrachtingszaak

nog moeilijk te verkopen.

"Keulen was verschrikkelijk, maar we mogen niet vergeten dat deze misdaad het werk was van een kleine groep individuen. De daders moeten streng gestraft worden, maar het is een kapitale fout om een hele gemeenschap met de vinger te wijzen. Alsof verkrachting een inherent element is van de moslimcultuur. Zulke redeneringen zijn fout en beledigend.

"Echt, Europa heeft dringend politici nodig die de onzin en de beledigingen doorprikken. Ik weet niet waarop ze wachten, want de ziel van Europa is in gevaar. De allerbelangrijkste Europese waarden staan onder druk en we hebben mensen nodig om ze te verdedigen. Want het gevaar is dat deze wereld steeds meer in handen komt van mensen als Vladimir Poetin: cynische, autoritaire populisten die alle menselijke waarden aan hun laars lappen.

"Weet je, in tijden dat alles goed gaat, is het niet zo moeilijk om die waarden uit te dragen. Het is pas als een samenleving onder druk komt te staan dat je moed, energie en vastberadenheid nodig hebt om je waarden te verdedigen. Op zulke momenten wordt duidelijk wie een echte politieke leider is en wie niet."

Uw vader was een Duitse Jood die in 1938 op 12-jarige leeftijd met zijn ouders Frankfurt ontvluchtte om in New York een nieuw leven te beginnen. Voelt u zich in die zin ook persoonlijk geraakt door de Europese vluchtelingencrisis?

"Uiteraard. Meteen toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, besefte mijn grootvader dat er voor zijn gezin geen plaats meer was in Duitsland. Jarenlang deed hij verwoede pogingen om het land te ontvluchten. Maar dat lukte pas in 1938: op de valreep kon mijn familie naar de VS ontsnappen. En weet je waarom het zo lang duurde? Niet omdat het zo moeilijk was om nazi-Duitsland te ontvluchten, maar omdat geen enkel land mijn familie wou opvangen. Net als nu met de Syrische vluchtelingen gingen toen de deuren dicht.

"Dus ja, de huidige crisis raakt me diep. Ik zou hier niet zitten als mijn grootvader geen nieuwe kans had gekregen in de VS. Ik weet heel goed hoe belangrijk het is om de deuren te openen voor mensen die een verschrikkelijke oorlog ontvluchten."

De Deense maatregel om waardevolle bezittingen van vluchtelingen in beslag te nemen, doet dan weer terugdenken aan de inbeslagname van Joodse bezittingen door de nazi's.

"Denemarken verpakt zijn xenofobie in fiscale maatregelen. De Deense regering vindt het fair dat vluchtelingen met hun bezittingen bijdragen aan de kosten voor opvang. Als dat de echte motivatie zou zijn, zou Denemarken er beter aan doen om vluchtelingen zo snel mogelijk te integreren en aan werk te helpen. Want op die manier kunnen asielzoekers via hun diensten en belastingen de samenleving ondersteunen. Maar dat is natuurlijk niet de bedoeling. Dit is een instrument om mensen te slaan die al op de grond liggen. Een instrument om mensen te beledigen. Een instrument die maar één boodschap wil overbrengen: 'Dit land staat vijandig tegenover vluchtelingen, denk er niet aan om naar hier te komen!'"

De Europese aanpak contrasteert sterk met die van de Canadese premier Justin Trudeau: die besliste om dit jaar 40.000 kwetsbare Syrische vluchtelingen naar Canada over te vliegen en hen met open armen te ontvangen.

"Ik had deze week een ontmoeting met Trudeau: hij is een indrukwekkende, verstandige man met een intuïtief talent om aanstekelijk te communiceren. Dat hij in december zelf naar de luchthaven ging om de eerste groep Syrische vluchtelingen persoonlijk te verwelkomen, was briljant. Dat bevorderde de positieve sfeer die in Canada rond de Syrische vluchtelingenkwestie hangt.

"Het grote verschil met Europa is dat Canada ten volle beseft dat het een multicultureel land is en zich daarbij op zijn gemak voelt. Europa is ook multicultureel, maar heeft het nog niet door. Veel Europeanen leven nog in een vorig tijdperk: dat van de homogene blanke samenleving. De grote vraag is niet hoe we die teloorgegane homogeniteit kunnen herstellen, maar hoe we de multiculturele samenleving optimaal kunnen laten werken. Europeanen zullen wat meer Canadees moeten worden. Er is geen weg terug."

In normale tijden ontmoet u vooral dictators om hen aan te manen hun leven te beteren. Tegenwoordig moet u ook de leiders van Denemarken, Nederland en België aansporen om de fundamentele mensenrechten te respecteren. Betekent dit niet dat uw organisatie zwaar in het defensief zit en de strijd om meer mensenrechten aan het verliezen is?

"We zitten niet meer of minder in het defensief dan daarvoor. Het is niet de eerste keer dat een democratische regering panikeert. Na 9/11 maakten we in de VS hetzelfde mee. George Bush opende Guantánamo, installeerde geheime CIA-detentie-centra en lanceerde een programma van massasurveillance. Met Obama kwam er een correctie op deze excessen. Europa maakt momenteel zijn eigen 9/11 mee, en we zien soortgelijke ontsporingen. Europa wordt momenteel gedomineerd door imitatoren van George Bush en het is wachten tot de Europese Obama opstaat."