Mensenrechtenadvocaat Omer Shatz: ‘De vluchtelingenpolitiek is een misdaad’

OMER SHATZ: 'De EU kijkt soms letterlijk toe hoe mensen verdrinken.' © Joakeem

De Israëlische advocaat Omer Shatz heeft Angela Merkel en andere Europese politici voor het Internationaal Strafhof in Den Haag gedaagd. Hij acht hen medeverantwoordelijk voor de ellende van de vluchtelingen op de Middellandse Zee.

Sinds 2014 zijn er meer dan 18.000 mensen verdronken in de Middellandse Zee. Sommigen noemen dat ongelukken, anderen een tragedie. Niet Omer Shatz. De jurist, die internationaal recht doceert aan Yale University, is duidelijk. ‘Ik noem het een misdaad.’ In juni diende hij samen met collega Juan Branco een klacht in bij het Internationaal Strafhof in Den Haag, waarin ze de migratiepolitiek van de lidstaten van de Europese Unie bestempelen als een misdaad tegen de menselijkheid. Het is nu aan hoofdaanklager Fatou Bensouda om te beslissen of ze een vooronderzoek opent. Shatz: ‘Jarenlang werd ons wijsgemaakt dat het een tragische gebeurtenis was, een soort natuurramp. De bewijzen die ik, samen met mijn collega Juan Branco en met mijn studenten, gedurende drie jaar verzameld heb, laten zien dat de doden deel uitmaken van een plan om de migratiestromen uit Afrika te beperken. Die politiek werd de laatste vijf jaar bewust ontworpen en uitgevoerd. Het is geen tragedie, het is een misdaad tegen de menselijkheid.’

De doden op de Middellandse Zee zijn geen natuurramp. Ze maken deel uit van een plan om de migratiestromen uit Afrika te beperken.

Wat bedoelt u daar precies mee?

Omer Shatz: Dat we te maken hebben met een systematische aanval op de burgerbevolking. In dit geval: op migranten die in de Middellandse Zee verdrinken of door de Libische kustwacht teruggebracht worden naar Libië. Velen belanden in kampen waar ze gefolterd, verkracht of tot slavernij gedwongen worden. Vaak komen ze pas vrij als zij of hun familie geld betalen.

U hebt bij het Internationaal Strafhof in Den Haag een klacht ingediend tegen de Europese Unie. Maar het Strafhof stelt geen onderzoek in tegen landen, alleen tegen individuen. Wie wilt u ter verantwoording roepen? Jean-Claude Juncker? Angela Merkel?

Shatz: Inderdaad, toppolitici zoals Juncker, Merkel en Emmanuel Macron, maar ook de vele medeplichtigen op de lagere niveaus van de macht: de bureaucraten in Brussel, de ambtenaren op de ministeries, de kapiteins van de Frontex-schepen. En ook in Libië zijn er figuren die een rol spelen. De kustwachters, bijvoorbeeld, of de Libische overheid, die de kampen in stand houdt. Tegen sommigen heeft het Internationaal Strafhof al een onderzoek ingesteld.

Als het Strafhof al een onderzoek heeft ingesteld, waarom klaagt u ze dan nog aan?

Shatz: Omdat het onderzoek zich tot nu toe beperkt tot Libische daders. Wij willen dat het wordt uitgebreid tot de verantwoordelijken in de EU.

Denkt u werkelijk dat het Internationaal Strafhof de dictators en krijgsheren zal veroordelen en een onderzoek zal openen tegen Merkel en Juncker?

Shatz: Mijn medestrijder Juan Branco heeft gewerkt aan het Strafhof in Den Haag, hij weet hoe een akte van beschuldiging eruit moet zien om ernstig genomen te worden. We hebben drie jaar onderzoek gedaan, we hebben talloze, deels geheime documenten bestudeerd, en experts van de Verenigde Naties en gerenommeerde volkenrechtspecialisten geraadpleegd. Wij zijn geen gekken die op kruistocht trekken tegen Merkel en Macron, hè. We hebben een zeer degelijke juridische argumentatie opgebouwd, die op stevige bewijzen stoelt.

Waarvan beschuldigt u Merkel en de anderen concreet?

Shatz: Ten eerste van moord door het niet verlenen van hulp. Dat slaat op de politiek van de EU tussen 2014 en 2015, nadat de Italiaanse reddingsmissie Mare Nostrum stopgezet werd. Ten tweede: het outsourcen van de reddingsbrigades voor drenkelingen op zee aan de Libische kustwachten en het terugsturen van migranten naar Libië, waar ze slachtoffer worden van de gruwelijkste misdaden. Dat tweede punt betreft het huidige beleid van de EU-lidstaten, dat we sinds 2016 kunnen vaststellen. In 2015 was de Libische kustwacht bij slechts 0,5 procent van de reddingsacties betrokken, nu bij ongeveer 90 procent.

De EU laat de migranten naar Libië brengen, maar de misdaden in de kampen worden niet uitgevoerd door EU-politici.

Shatz: Zonder de migratiepolitiek van de EU zouden die kampen niet nodig zijn. De leidende figuren uit de EU treden natuurlijk niet rechtstreeks als daders op, ze gebruiken de Libiërs als handlangers. Een klassiek patroon in het internationale strafrecht, dat vind je overal terug.

De leidende figuren uit de EU treden natuurlijk niet rechtstreeks als daders op, ze gebruiken de Libiërs als handlangers. Een klassiek patroon.

Waar bijvoorbeeld nog?

Shatz: Weet u, een deel van mijn familie werd tijdens de Holocaust omgebracht – door Litouwers en Polen, maar het beleid erachter kwam van de Duitsers. Of neem de warlords in Afrika, die hadden ook hun uitvoerders. Meestal zijn dat gewone soldaten en huurlingen, kleine lieden. In ons geval bijvoorbeeld de officieren van de Libische kustwacht. In opdracht van de EU onderscheppen ze migranten en brengen ze ze terug naar Libië. De EU kijkt daarbij toe, létterlijk. Op een video van november 2017 is te zien hoe de Libiërs een schip van de organisatie Sea-Watch proberen te storen bij de redding van ongeveer twintig mensen, voor de ogen van de EU-vertegenwoordigers, die ook ter plaatse zijn. Zoals bij een toneelstuk staan ze aan de rand van de scène te kijken: een Frans marineschip, een Portugese helikopter en een Italiaans schip. Geen van hen helpt bij de redding. Ze kijken passief toe hoe de mensen verdrinken.

Hebt u daar een verklaring voor?

Shatz: Er bestaat een gerechtelijk vonnis uit 2012 dat in die context belangrijk is. Mag ik dat even uitleggen?

Ga uw gang.

Shatz: In 2012 werd door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens het zogenaamde Hirsi-arrest geveld. Het ging daarbij om een groep Somaliërs en Eritreeërs die in 2009, dus nog voor de val van generaal Moammar Khaddafi, van Libië naar Italië wilden vluchten. Ze werden door de Italiaanse kustwacht gered, maar teruggebracht naar Libië. Een aantal van hen heeft daarop een klacht ingediend tegen Italië – met succes. Het arrest had twee zaken aan het licht gebracht. Ten eerste: wie in de Middellandse Zee mensen redt, mag ze niet zomaar ergens droppen, alleen in een veilig land. Ten tweede: Libië is geen veilig land. Het Hirsi-arrest werd als baanbrekend beschouwd en moest de rechten van de migranten in de Middellandse Zee versterken, maar het had catastrofale gevolgen. Het was een van de redenen waarom de EU zich op lange termijn terugtrok van de reddingsacties op zee.

De EU heeft de Libische kustwacht toch opgeleid om mensen te redden?

Shatz: Tja. Een kustwacht die zo onprofessioneel is dat ze lange tijd niet eens een vis kon vangen in volle zee, en die in haar rangen criminelen heeft die profiteren van de mensensmokkel. We hebben een getuigenis van iemand die door de Libische kustwacht onderschept werd. Bij zijn volgende poging om te vluchten over de Middellandse Zee raakte hij in Sicilië. Hij zegt dat de Libische kustwachters die hem de eerste keer hadden opgepakt dezelfde lui waren die hem later op de sleepboot naar Europa zetten. De kustwacht is betrokken bij de mensensmokkel. En de EU leidt die kustwacht op, stuurt geld, schepen, uitrusting, voor honderden miljoenen euro’s – allemaal ons belastinggeld.

Stel dat het Strafhof in Den Haag inderdaad een zaak begint. Wat hebt u concreet in handen tegen de Europese politici?

Shatz: In het geval van bondskanselier Angela Merkel kunnen we bijvoorbeeld aantonen dat ze zeer goed op de hoogte was van de situatie in Libië. In 2017 kreeg ze een verslag van de Duitse ambassadeur in Niger. Hij schreef dat er in Libië kampen waren waar dagelijks verkracht en gefolterd werd. Hij vergeleek de kampen met de concentratiekampen van de nazi’s. Dat was echt het woord dat hij gebruikte: concentratiekampen. Drie dagen later heeft Merkel de Verklaring van Malta ondertekend, het vluchtelingenakkoord tussen de EU en Libië, dat onder andere het terugbrengen van migranten naar Libië regelt.

OMER SHATZ: 'Wij zijn geen gekken die op kruistocht trekken tegen Merkel en Macron, hè. We hebben een zeer degelijke juridische argumentatie opgebouwd.'
OMER SHATZ: ‘Wij zijn geen gekken die op kruistocht trekken tegen Merkel en Macron, hè. We hebben een zeer degelijke juridische argumentatie opgebouwd.’© foto’s Joakeem Carmans

De Duitse regering heeft gereageerd op uw beschuldigingen. Ze zegt dat Duitsland 300 mensen uit de Libische kampen bevrijd en overgevlogen heeft.

Shatz: Dat klopt. Maar wat met die andere ongeveer 40.000 mannen en vrouwen die alleen al tussen 2016 en 2018 op de Middellandse Zee zijn onderschept en naar kampen werden overgebracht?

De Duitsers zeggen dat ze willen helpen om de levensomstandigheden in de Libische kampen te verbeteren.

Shatz: Als je te maken hebt met concentratiekampen, dan verbeter je daar de levensomstandigheden niet. Je sluit ze. We voeren in de EU een orwelliaans discours. Sinds een paar weken, nadat in de nasleep van de gevechten in Libië een kamp nabij Tripoli gebombardeerd werd en meer dan 40 mensen stierven, pleit de EU er officieel voor om opgesloten migranten uit Libië te evacueren. Tegelijkertijd blijft de Libische kustwacht migranten onderscheppen en sluit ze ze op in de kampen – in opdracht van de EU. De kampen zijn een dodelijke machine, en de EU voorziet die machine steeds van nieuwe mensen.

Veel Europeanen vinden dat migranten naar Libië gebracht moeten worden om anderen te ontmoedigen de gevaarlijke tocht over de zee aan te vatten.

Shatz: Dat is het pull factor-argument (factoren die mensen aantrekken om naar een land te emigreren, nvdr). Het houdt hardnekkig stand, hoewel het door de feiten wordt tegengesproken. Maar zelfs als de pull factor bestond, zou ik ervoor pleiten mensen weg te halen uit de Libische oorlogszone. Zelfs als het terroristen waren die voor de Libische kust verdrinken, zou ik er nog voor pleiten dat ze gered worden – en vervolgens opgesloten.

Wat zegt u over het argument dat de mensen in de rubberboten economische migranten zijn, die vrijwillig de zee opgaan, en dat ze daarom geen hulp moeten verwachten?

Shatz: Natuurlijk kunnen we, terwijl we gezellig van onze cocktail nippen, ook dat als argument aanvoeren. Maar één ding moeten we niet vergeten: veel mensen zijn als economische migranten naar Libië gegaan, maar als ze uit Libië weten te ontsnappen, zijn ze niet langer economische migranten. Het zijn overlevenden. Libië is oorlogsgebied, waar gefolterd, verkracht en gemoord wordt. Wat we ook niet mogen vergeten: het is geen humanitaire geste om mensen te redden. Het is onze plicht. Het gaat hier niet om de politieke vraag of we mensen willen opnemen die bescherming nodig hebben. Het gaat om juridische plichten.

Ook die plichten zijn inmiddels politiek omstreden.

Shatz: Ja, er is ook niemand die de EU dwingt om zich te onderwerpen aan verdragen die het leven van mensen beschermen. Historisch bekeken is het een betrekkelijk nieuwe gedachte om niet alleen staatsburgers maar mensen tout court te redden. Die gedachte is weliswaar in Europa ontstaan, maar natuurlijk kunnen de Europeanen zonder al te grote inspanning uit het Vluchtelingenverdrag (de zogenaamde Conventie van Genève, nvdr) stappen, dat ooit als gevolg van de Holocaust tot stand is gekomen. Uiteindelijk gaat het om de vraag wie we willen zijn. Willen we de mensenrechten beschermen of niet?

Als je te maken hebt met concentratiekampen, dan verbeter je daar de levensomstandigheden niet. Je sluit ze.

U bent niet de eerste die de migratiepolitiek van de EU veroordeelt. Amnesty International deed het al, net als Artsen zonder Grenzen, de Verenigde Naties, de paus. Waarom zou uitgerekend uw klacht iets veranderen?

Shatz: Organisaties zoals Amnesty International zien wat in Libië en op de Middellandse Zee gebeurt door de bril van mensenrechtenorganisaties. Wij bekijken het vanuit het perspectief van het internationale strafrecht. Wij zeggen: wat hier gebeurt, zijn niet alleen schendingen van de mensenrechten, het is een misdaad.

Het Internationaal Strafhof in Den Haag staat er niet om bekend tegen westerse verdachten op te treden.

Shatz: Inderdaad. Toen de hoofdaanklager van het Strafhof mogelijke oorlogsmisdaden van het Amerikaanse leger in Afghanistan wilde onderzoeken, kreeg ze daar geen toestemming voor van de rechters. Amerika had druk uitgeoefend op het gerecht. In ons geval zijn alle verdachten uit de EU afkomstig, en de lidstaten hebben het statuut van het Strafhof ondertekend. Daarom kan de hoofdaanklager hier gewoon een onderzoek instellen, ze hoeft de rechter geen toestemming te vragen. Wat zou kunnen helpen, is het feit dat de misdaden waar het om gaat niet in het verleden liggen, zoals gewoonlijk. Ze zijn nog altijd aan de gang, ook als we het vaak helemaal niet meer merken. Enkele weken geleden nog zijn voor de kust van Tunesië ongeveer 80 mensen verdronken. Daar is geen enkel bericht over verschenen.

Waarom zijn we zo snel afgestompt?

Shatz: We zijn het gewoon geraakt. We vragen ons niet af hoe zoiets kon gebeuren, we beschouwen het als een tragedie en aanvaarden die op een bepaald moment. Het is menselijk om onmenselijk te zijn. Ik kom uit Israël, onze samenleving bestaat uit vluchtelingen. Maar in Israël heten mensen die bescherming nodig hebben niet ‘vluchtelingen’ of ‘asielzoekers’, ook niet ‘migranten’. Ze heten infiltrators, indringers. En inderdaad, een vluchteling daagt de soevereiniteit van de staat op een bedreigende manier uit. Hij moet eerst aankomen – of: binnendringen – voordat hij het recht heeft asiel aan te vragen. De ander, de vreemdeling, wordt een gevaar omdat hij binnendringt in de samenleving.

Zou het beter zijn als de beslissing of iemand in Europa mag blijven al zou vallen voordat hij aankomt?

Shatz: Natuurlijk. Het asielbeleid van de EU heeft gefaald, we hebben een nieuw nodig. Het beleid was altijd gebaseerd op het principe van de individuele vervolging, en was beïnvloed door de periode van de Koude Oorlog, toen men vooral aan politieke dissidenten dacht. Maar de laatste jaren werden veel mensen niet individueel vervolgd maar als collectief, bijvoorbeeld omdat ze moesten vluchten voor een burgeroorlog of een natuurramp. Daarom spreken veel experts niet langer van vluchtelingen in de enge zin van het Vluchtelingenakkoord, maar van persons in need of international protection, mensen die internationaal beschermd moeten worden. De migranten die de EU terugstuurt naar Libië horen daarbij.

Als het Internationaal Strafhof geen onderzoek instelt, is uw werk dan voor niets geweest?

Shatz: Uiteindelijk zal niet alleen het Strafhof over die misdaden oordelen, maar ook de geschiedenis. En ik geloof nog altijd dat veel mensen er behoefte aan hebben om ’s nachts goed te slapen.

Omer Shatz

Studie: rechten aan Yale University (Connecticut, VS)

Docent internationaal recht aan Sciences-Po (Parijs), doctoreert aan Yale Law School

Advocaat, gespecialiseerd in internationaal strafrecht en witteboordencriminaliteit

Medestichter van de ngo We Are Refugees, die pro Deo rechtsbijstand verleent aan gevangengezette asielzoekers

Adviseur van verscheidene internationale ngo’s, waaronder Artsen zonder Grenzen

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content