Zijn we massaal aan het vereenzamen of lijkt dat maar zo?

“Ik heb een partner, twee kinderen en veel vrienden, maar toch word ik bijna dagelijks door een gevoel van eenzaamheid overvallen.”

Vijf jaar geleden stierf de vader van Maria-Soledad Van Hecke (48) uit Eeklo. Ze had een erg goede band met hem. Het gemis slijt niet: “Mijn man en ik reden vorig weekend naar de supermarkt en ik werd er plots weer door bevangen. ‘Ik kan mij zo alleen voelen’, zei ik. Waarop hij: ‘Maar je bent toch niet alleen?’ En hij heeft gelijk, ik weet dat, maar soms is het zo moeilijk om mezelf daarvan te overtuigen.”

Van Hecke is lang niet de enige die zich wel eens eenzaam voelt. Volgens het Nationaal Geluksonderzoek uit 2018 ervaart bijna de helft van alle Belgen (46 procent) ‘soms tot altijd’ een gevoel van eenzaamheid. Dat zijn meer dan 5,2 miljoen landgenoten.

Vanaf 20 november belicht VRT-nieuwsanker Xavier Taveirne het probleem in een vierdelige Canvas-reeks. Het probleem raakt hem ook persoonlijk, zei hij eerder dit jaar op Radio 1. “Ik word daar echt triest van. Waarom is er zoveel eenzaamheid? Ik woon zelf in Brugge, daar hebben drie oudere mensen weken dood in hun huis gelegen. Hun lichaam was aan het ontbinden. Stank was de enige reden dat ze zijn gevonden, niet omdat ze door iemand werden gemist.”

Schepen van Eenzaamheid

Er lijkt de laatste jaren steeds meer aandacht te komen voor eenzaamheid. Begin augustus ging een Nederlandse studente viraal met een tweet waarin ze schreef dat ze zich vaak eenzaam voelt en een sociaal netwerk mist. Prompt werd bij onze noorderburen een nationaal meldpunt geopend: eenzamejongeren.com. In eigen land duidden Sint-Truiden en Geraardsbergen schepenen van Eenzaamheid aan, die inzetten op vrijwilligerswerk en buurtnetwerken.

Volgens het Geluksonderzoek is het probleem het grootst bij jonge Belgen: 54,5 procent van onze landgenoten tussen de 20 en 34 jaar voelt zich eenzaam. Zo ook deeltijds leerkracht Shandro (27) uit Antwerpen. “Ik heb een hechte, grote vriendenkring en ik zit in een relatie met iemand die er altijd voor me is en met wie ik enorm gelukkig ben, maar dat neemt niet weg dat ik me soms eenzaam voel. Het gebeurt soms dat ik bij een groep vrienden ben en me toch losgekoppeld voel.”

Volgens onderzoekster Leen Heylen (Thomas More) is eenzaamheid een subjectief gevoel. Ze schreef er een doctoraat over. “Je kunt veel contacten hebben, maar je toch eenzaam voelen omdat je bepaalde relaties mist of je niet goed voelt in de contacten die je hebt.”

En dat langdurige eenzaamheid een pijnlijke ervaring is, nemen we volgens onderzoekers best letterlijk. Eenzame mensen worden vaker ziek dan anderen, krijgen gemiddeld eerder kanker en hart- en vaatziekten, lijden vaker aan depressies en krijgen sneller last van dementie. Vivek Murthy, gezondheidshoofd onder voormalig VS-president Barack Obama, schat de gevolgen van eenzaamheid even erg in als vijftien sigaretten roken per dag.

De Duitse neuroloog en bestsellerauteur Manfred Spitzer gaat nog een stap verder en noemt eenzaamheid in zijn gelijknamige boek een van de urgentste problemen van onze westerse samenleving: “Het is killer nummer een, dubbel zo dodelijk als alcohol.”

In Eenzaamheid waarschuwt Spitzer dat het in “onze gedigitaliseerde en individualistische samenleving” de vorm van een epidemie heeft aangenomen. Hij neemt een “trend richting leven in enkelvoud” waar, schreef de Volkskrant. “Huishoudens worden [volgens Spitzer] gestaag kleiner, daarmee ook de huizen die gebouwd worden en de porties waarin voedingsmiddelen worden verkocht, je gaat sneller voor de tv zitten dan naar de kroeg gaan, huwelijken lopen gemakkelijk stuk, eenoudergezinnen en eenkindgezinnen nemen toe, de verstedelijking leidt tot lagere geboortecijfers en sociale media brengen mensen niet samen maar lijken vooral te leiden tot een toenemende ontevredenheid. Kortom: de moderne samenleving is een vruchtbare voedingsbodem voor een wildgroei van eenzaamheid.”

Die redenering van Spitzer klinkt aannemelijk. Maar klopt ze ook? Woekert er een onzichtbare eenzaamheidsepidemie in Vlaanderen?

Steekvlampolitiek

“Daar hebben we geen bewijs voor”, zegt universitair docent Gerine Lodder (Tilburg University), gespecialiseerd in eenzaamheid. “Onder een epidemie verstaan we een ziekte die in een grotere frequentie dan normaal voorkomt. Uit de beschikbare data blijkt dat niet: noch bij ouderen noch bij jongeren lijken gevoelens van eenzaamheid toe te nemen. Het lijkt al decennia stabiel.”

In België vormt een leeftijdsgroep de uitzondering: de ‘oude ouderen’, de 85-plussers. “Daar lijkt eenzaamheid toch wat groter te worden door het verlies van de partner of een verminderde mobiliteit als gevolg van lichamelijke beperkingen”, zegt Heylen, die de leefsituatie van ouderen in de jaren 60, 80, 2000 en 2011 bestudeerde.

Veel gegevens over hoe eenzaam Belgen zich voelen zijn er niet, stellen de gecontacteerde wetenschappers. Elke onderzoeker hanteert een andere methode, zelden wordt er op eenzelfde manier bevraagd. Kijk bijvoorbeeld naar het Nationaal Geluksonderzoek dat professor Lieven Annemans (UGent) en zijn team vorig jaar uitvoerden. “Hoe vaak hebt u zich de laatste tijd eenzaam gevoeld?”, luidde de vraag aan 3.770 Belgen.

“Veel mensen geven daarin aan dat ze zich vaak eenzaam hebben gevoeld. Het omgekeerde zou me verbazen”, zegt Heylen. “Eenzaamheid hoort bij het leven. Ik moet de eerste persoon die zich nooit eens eenzaam voelt nog tegenkomen, denk ik. Hadden ze ‘Hoe vaak hebt u zich de voorbije week eenzaam gevoeld?’ gevraagd, zouden waarschijnlijk minder mensen die vraag positief hebben beantwoord.”

Maar hoe groot is de groep Belgen dan die echt chronisch eenzaam is? Dat aantal schommelt tussen 3 en 10 procent, schatten wetenschappers. Dan spreken we over 340.000 tot 1,1 miljoen Belgen. Minder dan de 5,2 miljoen Belgen waar het Geluksonderzoek over spreekt, maar toch nog altijd een bijzonder groot deel van de bevolking.

“Decennialang hebben we eenzaamheid niet serieus genoeg genomen”, zegt Lodder. “Dat moet veranderen. We moeten sociale gezondheid hoger op de agenda krijgen.” Wie in die groep van chronisch eenzamen zit, is gissen. Het zijn vaak armen, werklozen of migranten, maar evenzeer mensen die in een slechte relatie zitten of geen relatie hebben, stelt het Geluksonderzoek.

Geagiteerd op restaurant

Tot zover de wetenschap, de harde cijfers. Er bestaat dus een probleem, maar het is minder groot dan vaak wordt voorgesteld. Waarom krijgen zovelen toch de indruk dat we massaal aan het vereenzamen zijn? Twee woorden: sociale media.

Voetbalanaliste Imke Courtois verwoordde het in de VRT-podcast De Tijdschijf onlangs als volgt: “We voelen ons tegenwoordig allemaal heel geconnecteerd door sociale media. Maar net daarom dragen we ook een stukje eenzaamheid in ons, waar we ons niet altijd bewust van zijn.”

Dat kan leerkracht Shandro enkel beamen: “Soms voel ik mij eenzaam en dan zou ik in principe vijfhonderd Facebook-vrienden kunnen contacteren, maar dan doe ik dat toch niet. De drempel voelt te hoog aan. Op Messenger ga je wel in gesprek, maar het voelt vaak niet authentiek aan. Je krijgt nooit de volledige aandacht van de persoon aan de andere kant en vaak moet je ook wachten voor je respons krijgt. Je voelt weinig verbinding met je Facebook-vrienden.”

Dat is ook een van de vele redenen waarom Maria-Soledad Van Hecke haar vader nog zo mist: “Hij zat niet op sociale media. Hij had nog zo’n ouderwetse down-to-earth blik op de wereld, die niet bezoedeld was. Nu moet je altijd liken en sharen en blij zijn, terwijl ik op cruciale momenten, als het echt moeilijk gaat, gewoon dingen bij hem wil aftoetsen, weg van die fake wereld van sociale netwerken.”

Sociale media hebben onze perceptie van relaties danig beïnvloed. Ze veroorzaken een discrepantie tussen wat we verwachten of willen in relaties en wat we effectief hebben. Als we vijfhonderd vrienden op Facebook hebben maar slechts enkelen om offline mee te interageren, dan ziet ons brein dat als een afwijking.

Facebook, Apple en Google hadden ons ruim tien jaar geleden nochtans beloofd dat hun producten ‘betekenisvolle relaties en gemeenschappen’ zouden creëren. Maar nu leeft het idee dat we echt contact door oppervlakkig contact hebben vervangen en dat we daardoor massaal vereenzamen.

Het klinkt opnieuw als een aannemelijke redenering. Toch is ze opnieuw fout, zo stellen wetenschappers. Tot nu toe hebben onderzoekers (nog) niet kunnen bewijzen dat sociale media mensen effectief eenzamer maken.

Volgens Marjolijn Antheunis, professor communicatie en technologie aan Tilburg University, richten we onze frustraties op een schijnvijand. Misschien moeten we sociale media niet de schuld geven en is het vooral de smartphone die zowel een positieve als negatieve impact op onze levens heeft. “Door de smartphone heb je je sociale netwerk nu altijd op zak. We gaan op restaurant met onze partner, krijgen een berichtje van een kennis en willen daar snel op reageren. Als we dat niet doen, voelen we ons geagiteerd; als we het wel doen, schieten we tekort voor onze partner. Het is de altijd vibrerende smartphone die soms afstand creëert.”

Sociale media zijn waarschijnlijk gewoon een verlengde van hoe we ons in het echt voelen, zegt Lodder. “In de wetenschap spreken we over ‘the rich get richer’. Mensen die offline al een goed sociaal leven hebben, hebben een grotere kans om dat ook online te ervaren. Mensen die regelmatig last hebben van online interacties of de positieve beelden die online verschijnen, zijn vaak mensen die al wat gevoeliger zijn, of last hebben van depressieve klachten. Als je zo iemand bent, is het misschien slim om wat minder op sociale media te vertoeven of om ze anders te gebruiken. Door bijvoorbeeld actief deel te nemen aan gesprekken in plaats van passief de leuke dingen die anderen doen op te nemen.”

Samen op wandeling

Hoe bestrijd je je eenzaamheid? Je kunt naar een psycholoog gaan of je gedrag op sociale media veranderen, je kunt een app voor mobiele meditatie downloaden of spreken met chatbots gerund via artificiële intelligentie.

Of je kunt een comedyshow op poten zetten, zoals actrice en comédienne Veerle Malschaert deed met Deel mij. Zij heeft een scheiding achter de rug en als alleenstaande ouder heeft ze nog weinig ruimte om leeftijdsgenoten te zien. Bij wijze van voorbereiding wandelde ze een jaar lang, elke week, met iemand die zich ook eenzaam voelde door het Gentse natuurpark de Bourgoyen. Ze vond die mensen via een Facebook-oproep. “Ik was in shock hoeveel mensen reageerden en hun meest intieme verhalen met mij deelden. Ik was uiteindelijk toch maar een wildvreemde? Maar dat deerde hen niet. Toen besefte ik: wow, er is echt wel iets aan de hand.”

Maria-Soledad Van Hecke apprecieert het initiatief, maar zou zelf nooit aan zo’n wandeling deelnemen. “Ik word daar nog een stuk melancholischer door. Samen een herfstwandeling maken? Alstublieft, laat het. Ik wil alleen zijn in mijn eenzaamheid. Ik heb absoluut geen nood om er met andere mensen over te praten. Ik ga akkoord met psychiater Dirk De Wachter: je moet ook een keertje ongelukkig kunnen zijn. Ik heb mijn eenzaamheid een plaats leren geven.”