Björk in Vorst Nationaal: de keizerin had geen kleren aan ★★★ ☆ ☆

Durf, fantasie en experimenteerdrang zijn in de artistieke wereld van Björk altijd fundamentele waarden geweest. Al meer dan een kwarteeuw lang getuigt haar werk van visie en een niet aflatende vernieuwingsdrang, waardoor de inmiddels 53-jarige IJslandse er telkens weer in slaagt het publiek te verrassen. Hoewel ze de avant-garde niet schuwt, heeft ze tot dusver ruim twintig miljoen platen verkocht. Dat geeft haar de vrijheid de onwaarschijnlijkste ideeën uit te proberen.

Cornucopia, wat zoiets betekent als ‘hoorn des overvloeds’, dient zich ook nu weer aan als een aanslag op de zintuigen. Om de klanken in haar hoofd naar het podium te vertalen, schrikt Björk er zelfs niet voor terug nieuwe instrumenten uit te vinden. Haar huidige show, waarin het akoestische en digitale onder één hoedje spelen, lijkt louter bedacht om adjectieven als extravagant, theatraal en psychedelisch uit te lokken.

Matriarchaat

Tijdens haar huidige concertreis wil Björk haar jongste langspeler, het twee jaar oude Utopia, tot leven brengen en daarbij worden kosten noch moeite gespaard. De zangeres verstaat de kunst zich te omringen met de meest beslagen creatieve partners en combineert klank, belichting, geprojecteerde animaties en andere technologische snufjes zoals nog niemand het haar heeft voorgedaan. ‘Cornucopia’ is een ode aan de natuur, waarmee Björk aandacht vraagt voor de steeds verder uitdijende milieucrisis. ‘Imagine a future. Be in it’, draagt ze haar toeschouwers op. Ze schetst een toekomstbeeld waarin vrouwen elkaar steunen en samenwerken, want Björks Utopia is een matriarchaat dat ingaat tegen de ‘mannelijke’ kapitalistische waarden. Per slot van rekening hebben die de aarde aan de rand van de vernietiging gebracht en bedreigen ze ons aller toekomst.

De impressionante vormgeving van het concert was in handen van de Argentijnse cineaste Lucrecia Martel. Maar ook Björks sound wordt dezer dagen door vrouwen bepaald: het IJslandse dwarsfluitseptet Vibra, harpiste Katie Buckley en het overwegend door oestrogeen gedomineerde Hamrahlíð-koor, dat in Vorst Nationaal ook als voorprogramma dienst deed.

‘Cornucopia’ is een totaalervaring waarin de grens tussen wat concreet en virtueel, werkelijkheid en verbeelding is, niet altijd makkelijk te trekken valt. Je hoort insecten en kwakende kikkers, ziet hoe kleurige bloemen zich openen en weer sluiten, hoe danseressen ten hemel stijgen en weer neerdalen (zie ‘Body Memory’) en knijpt jezelf regelmatig in de arm, omdat je je afvraagt of je waarneming wel betrouwbaar is. Olivier Rousteing, ontwerper bij het Franse modehuis Balmain, zorgde voorts voor een reeks buitenissige kostuums: Björks outfit, met gezichtsmasker, leek het ene moment op een schelp, het andere op de pels van een lama. Tegen het einde van de show vermomde de zangeres zich dan weer als een in bloei staande struik, terwijl de dames van Vibra één voor één als bosnimfen waren uitgedost. En dure vorm van schooltoneel, zeg maar.

Af en toe trok Björk, die op het podium ook assistentie kreeg van percussionist Manu Delago en multi-insrumentalist/techneut Bergur Þórisson, zich terug in een soort echokamer, die er uitzag als een reusachtige schedel. Net als vorige zomer op het Gentse Sint-Pietersplein vormden de nummers uit ‘Utopia’ de ruggengraat van de set, wat bij bovengetekende meteen gemengde gevoelens opwekte: de plaat kan bezwaarlijk een hoogtepunt in Björks oeuvre worden genoemd. Tussen ‘The Gate’, de beatloze opener, en afsluiter ‘Notget’, kon je je niet van de indruk ontdoen dat het materiaal vaak leeg en afgekloven klonk. Niet dat er iets mis is met soberheid, alleen bleek snel dat de zangeres (met uitzondering van het prachtige ‘Blissing Me’) vergeten was beklijvende melodieën te bedenken.

De tracks uit ‘Utopia’ klonken vaak richtingloos en monotoon: Björk zong voluit als een kleuter die nog nooit gehoord had van het begrip harmonie. Haar stem is altijd al een ‘acquired taste’ geweest, maar de zangeres bewees in het verleden dat ze, in de juiste muzikale context, steevast tot magie in staat was. Dit keer zocht ze echter haar toevlucht tot overacting, wat, bijvoorbeeld in ‘Claimstaker’, zeer irriteerde.

Ellendige dwarsfluiten

Een ‘Greatest Hits’-set hadden we zeker niet verwacht, al trakteerde de artieste af en toe toch op songs uit oudere platen als ‘Debut’ (‘Venus As A Boy’), ‘Post’ (‘Isobel’), ‘Vespertine’ (‘Hidden Place’, ‘Pagan Poetry’) en ‘Medúlla’ (‘Show me Forgiveness’, ‘Mouth’s Cradle’). Dit keer waren de arrangementen aangepast aan de huidige groepsbezetting en dus overwoekerd door die ellendige, alom tegenwoordige dwarsfluiten. ‘Flutes rock!’, riep Björk enthousiast. Wel, sta ons toe er een andere mening op na te houden, mevrouw Guðmundsdóttir. In Vorst maakte Björk duidelijk een ‘Tabula Rasa’: dit was geen popmuziek, maar een geforceerd vorm van hedendaags klassiek. Een verademing dus, toen in ‘Sue Me’ enkele forse drumsalvo’s weerklonken.

Aan technische huzarenstukjes geen gebrek. Het oogde allemaal zo sprookjesachtig dat je het gevoel had naar een Disney-spektakel te kijken. Maar zoals in dat ándere sprookje had de keizerin geen kleren aan. Björk speelde een partijtje blufpoker, waarbij ze, zeker op muzikaal vlak, meer dan eens haar hand overspeelde.

Tegen het einde van de avond kreeg het publiek een videoboodschap van de zestienjarige Zweedse klimaatativiste Greta Thunberg te zien. “We staan op het punt onze beschaving op te offeren om enkelingen in staat te stellen onvoorstelbaar veel geld te verdienen. Je beweert dat je boven alles van je kinderen houdt, en toch ga je met hun toekomst aan de haal. Een crisis kun je alleen maar oplossen als je ze echt als een crisis behandelt. Maar of je het nu wil of niet: er is verandering op komst. Want de macht behoort aan de mensen.” 

Oké, het klonk vertrouwd, maar Thunbergs heldere discours kwam zoveel harder binnen dan het artistiekerige bloemetjes- en bijtjesgedoe van Queen Bee Björk. Naar de reacties achteraf te oordelen viel ‘Cornucopia’ zeker niet bij iedereen in de smaak. Want de magie, daar kon u dit keer naar euh… fluiten.