Hierom mag de Belgische golfbreker nooit verdwijnen

Wat typeert de Belgische kustlijn? Een breed zandstrand, een zeedijk als een muur en het ritmisch spel van golfbrekers. Geen wonder dat onze kust zo vaak op het doek is gezet door schilders die gek zijn op geometrische vlakken en klare lijnen.

Vooral golfbrekers -strandhoofden in de taal van deskundigen- zijn al eeuwen beeldbepalend voor de 65 kilometer lange Belgische kust. Door een dominante windrichting en stroming is onze kust sterk onderhevig aan erosie. Oude kaarten laten zien dat golfbrekers al rond 1600 in Oostende werden gebouwd. Houten constructies moesten toen vooral de stadsomwalling bescherming bieden. De stenen golfbrekers zijn er vooral gekomen na de eerste spoorwegverbindingen met de kust. Het werd mogelijk rotsblokken en steenafval naar het strand te transporteren. De huidige golfbrekers zijn meestal een mengeling van steen en beton. 

Het nut van golfbrekers wordt intussen in vraag gesteld. Nieuwe golfbrekers worden nauwelijks nog gebouwd. Stranden worden nu machinaal opgehoogd na periodes van zware erosie. In Nederland zijn de eerste golfbrekers al afgebroken, of vervangen door eenvoudige rijen met palen. Strandreddingsdiensten zullen er niet rouwig om zijn. De gladde stenen en de verraderlijke stroming rond golfbrekers doen redders herhaaldelijk uitrukken. Biologen zullen mogelijk minder gelukkig zijn. Golfbrekers zijn door de tijd bezet met een unieke flora en fauna.

Een kunstenaar als Léon Spilliaert zou het figuratieve potentieel van de golfbrekers absoluut missen. Het zou met een beetje cynisme natuurlijk ook kunnen gezegd worden van de lijnrechte wal van flatgebouwen langs de Belgische kust.

Oostendenaar Léon Spilliaert was niet de eerste die zich liet inspireren door de Belgische golfbrekers. Schilders als James Ensor, Guillaume Vogels en Victor-Henri Wolvens  zagen al de grote uitdrukkingskracht van de stenen bouwwerken die dwars op de stranden zijn neergelegd.

Spilliaert tekende op "Golfbreker met paal" het strand van Oostende bij het licht van de volle maan. Het koude licht, de reflectie op het zeewater en de lange schaduw van de seinpaal geven een lichtbron aan die in het westen boven de zee staat. Kon het ook de ondergaande zon zijn? Vermoedelijk niet, Spilliaert was een nachtmens en de late zon zou een veel vuriger licht gegeven hebben.

Spilliaert's "Golfbreker met paal" wordt vaak bij het symbolisme ingedeeld. Symbolisten wilden met mystieke en dromerige beelden emoties oproepen. Voor sommigen symboliseerden de golfbreker en paal de eenzaamheid, de onthechting van het dagelijkse leven. Anderen menen de existentiële leegte uit het werk van de door Spilliaert veel gelezen Friedrich Nietzsche te herkennen. 

In dezelfde periode experimenteerde Spilliaert uitgebreid met abstracte ideeën. De trappen van de zeedijk, een strandhuis, het Kursaal, het staketsel en de lantaarns op de dijk reduceerde hij tot geometrische vormen. In het zelfde jaar dat hij "Golfbreker met paal" verwezenlijkte, zou hij op een tentoonstelling het werk van Piet Mondriaan zien. Nochtans gooide Mondriaan pas een jaar later al zijn klassieke opvattingen van schilderkunst overboord om te kiezen voor non-figuratieve kunst.

"Golfbreker met paal" is gemaakt met Oost-Indische inkt, penseel, houtskool en kleurpotlood op papier. Spilliaert heeft ruimte en vorm terug tot de essentie gebracht. Het overdreven perspectief van de golfbrekers geeft de indruk dat ze nooit zullen eindigen. De donkere kleuren van het strand contrasteren met een heldere zee die lijkt te verdwijnen in een onpeilbare leegte.

Alsof het allemaal nog niet duidelijk genoeg was, maakt een verlaten seinpaal de desolaatheid totaal. Spilliaert maakte van de paal een personage. Hij bedeelde zo’n rol de ene keer toe aan een alleenstaand huis op de dijk of een verlaten strandhuis, de andere keer aan een menselijk figuur: een vrouw op een bank of een wankele man bij de Koninklijke Gaanderijen. Ze staan stuk voor stuk voor de eenzaamheid die op een of andere manier toch weer troost brengt voor de kijker.