Wat is de rol van Oekraïne in de afzettingsprocedure tegen president Trump?

Waarom is Oekraïne zo belangrijk? Even recapituleren: Het zit misschien nog niet in het collectieve geheugen, maar de gebeurtenissen in februari 2014 in het centrum van Kiev waren wel degelijk een keerpunt in de recente wereldgeschiedenis.

Het tweede grootste land van Europa keerde zich af van de aloude vriend en bondgenoot in het oosten, Rusland, en koos voor een radicale Europese koers. Het was niet de eerste keer, tijdens de Oranjerevolutie was dat ook al gebeurd, maar deze keer was er bloed vergoten in de straten van Kiev en was de overgang niet het gevolg van een compromis uitgewerkt na internationale bemiddeling. 

De reactie van Rusland verraste het Westen. De Krim werd bij Rusland gevoegd met de inzet van "groene mannetjes", Russische militairen zonder insignes en gezichtsbedekking zodat ze niet geïdentificeerd konden worden. Moskou kon zo zeggen er niets mee te maken te hebben.

Even later spoorde Rusland een opstand in het oosten van Oekraïne aan, maar hier bleven de Russische militairen veel onzichtbaarder. Stromannen voerden de orders uit van hun Russische militaire "curators", en met Russische roebels en militair materieel konden de twee zogenaamde volksrepublieken Donetsk en Loegansk overleven. 

Net als in de Krim, ontkende Moskou iedere betrokkenheid. Terwijl de Russische president Vladimir Poetin een maand na de annexatie van de Krim nog toegaf dat het wel degelijk Russische militairen waren geweest, blijft Moskou al vijf jaar lang verantwoordelijkheid voor Oost-Oekraïne afwijzen. Dat betekent ook dat Rusland niet kan toegeven dat de Boekraket die vlucht MH17 neerschoot, inderdaad afkomstig was van de 53e luchtafweerbrigade in Koersk, een onderdeel van het Russische leger. 

Rusland gebruikte de desinformatietechnieken die het massaal had toegepast en geperfectioneerd tijdens en na de Maidanrevolutie in 2014 ook in het buitenland. Alle Amerikaanse inlichtingendiensten kwamen in de herfst van 2016 tot de conclusie dat Moskou zich inmengde in de Amerikaanse presidentsverkiezingen, vooral via sociale media, met als doel de positie van de Democratische presidentskandidate Hillary Clinton te verzwakken. 

Niemand weet welk effect die beïnvloeding precies heeft gehad, maar Donald Trump werd onverwacht verkozen tot president. In het Amerikaanse systeem is in de strijdstaten (waar beide kandidaten ongeveer 50 procent halen) een kleine verschuiving van stemmen voldoende om die staat binnen te halen. Zo kreeg Trump onverwacht de 10 stemmen van Wisconsin in het kiescollege achter zijn naam met een verschil van 22.000 stemmen op 3 miljoen, minder dan 1 procent. Net zoals in Oekraïne ontkent Rusland iedere betrokkenheid.

Oekraïne was intussen uitgegroeid tot de frontlijn van de nieuwe confrontatie tussen Rusland en het Westen. Het Oekraïense leger heeft zich kunnen moderniseren en slaagt er nu in de frontlijn in Oost-Oekraïne te bevriezen. Ze verschuift niet meer. Het Westen heeft intussen Kiev financieel zwaar ondersteund. Europa heeft al 15 miljard aan subsidies en leningen vrijgemaakt, de VS stak al anderhalf miljard in het land. 

Na de verkiezing van de Republikein Trump zagen de Republikeinen hun kans schoon een lang gekoesterde droom om aan Oekraïne ook wapens te leveren, uit te voeren. De vorige Amerikaanse president Barack Obama had dat altijd tegengehouden uit vrees voor een escalatie met Rusland. Het Witte Huis keurde in maart 2018 de levering goed van 210 Javelin antitankraketten, vorige maand kwamen er nog eens 150 bij. Ze liggen wel opgeslagen in het westen van het land, ver weg van het front in het oosten, en zijn dus voorlopig vooral van symbolische waarde.

Het Westen heeft die hulp altijd verbonden aan de uitvoering van de uitgebreide hervormingen waarvoor tientallen Oekraïners op Maidan waren gestorven. Onder president Petro Porosjenko herviel het land evenwel snel in de oude kwalen van corruptie.

Uit onvrede daarmee kreeg de politiek onervaren Volodymyr Zelenski in april een sterk mandaat als nieuwe president. Hij maakte meteen duidelijk dat hij twee prioriteiten had: de aanpak van de corruptie en een einde maken aan de oorlog in het oosten. Op 21 juli veroverde zijn partij ook de absolute meerderheid in het parlement.

4 dagen na die parlementsverkiezingen belde Trump met Zelenski. De officiële buitenlandse politiek van Washington was enthousiast over Zelenski. De nieuwe Amerikaanse topdiplomaat Bill Taylor werd in juni nog met die boodschap naar de Oekraïense hoofdstad Kiev gestuurd door zijn baas, buitenlandminister Mike Pompeo. We weten intussen dat ook de experts in de Nationale Veiligheidsraad van het Witte Huis een mogelijk kantelmoment zagen nu Zelenski aan de macht was.

Maar intussen was er een parallel circuit bezig in Oekraïne, geleid door de advocaat van Trump, Rudy Giuliani, die heel andere bedoelingen had, en zelfs de officiële Amerikaanse politiek zou ondermijnen. Eerst moest de Amerikaanse ambassadeur in Kiev er aan geloven. Een lastercampagne via media die Trump goed gezind zijn, had al na een maand succes.

De VS-ambassadeur in Kiev, Marie Yovanovitch, kreeg telefoon uit Washington dat ze zo snel mogelijk naar Washington moest terugkomen, omdat haar ministerie "haar veiligheid niet meer kon garanderen". Yovanovitch werd niet fysiek bedreigd, daar waren ook geen aanwijzingen voor, maar ze was politiek onhoudbaar geworden. Het ministerie wou niet het risico lopen om voor haar een tweet van Trump te moeten trotseren. Op 20 mei, net de dag dat Zelenski de eed aflegde, kwam ze terug. 

Vorige vrijdag zei ze daarover in de Inlichtingencommissie van het Huis van Afgevaardigden, waar het impeachmentonderzoek wordt gevoerd, dat ze moeilijk kon geloven dat Amerikanen een alliantie konden aangaan met Oekraïners die verder wilden spelen volgens de oude, corrupte regels. Volgens Yovanovitch werkte Giuliani samen met Joeri Loetsenko, de procureur-generaal van Oekraïne die veelbelovend begon in 2016 maar net als zijn voorganger al vlug een oogje dichtkneep bij gevallen van zware corruptie.

Door het vertrek van Yovanovitch verspeelde de VS een cruciale pion tijdens een belangrijk moment in de ontwikkelingen in Oekraïne. De eedaflegging van de nieuwe Oekraïense president werd bijgewoond door een trio dat inmiddels in Washington bekend is als de "drie amigo's": Minister van Energie Rick Perry, de speciale gezant voor Oekraïne Kurt Volker, en de Amerikaanse ambassadeur bij de EU Gordon Sondland.

Het plan om vicepresident Pence te sturen, werd tegengehouden door Trump. De drie kwamen met een positieve indruk terug uit Kiev, maar toen ze Trump dat zeiden tijdens een ontmoeting in het Oval Office op 23 mei, wou de president daar volgens Sondland niets van weten. De Oekraïners waren in de ogen van president "vreselijke, corrupte mensen" en de drie amigo's moesten maar verder werken via Rudy Giuliani. 

De haat van Trump tegenover Oekraïne heeft alles te maken met de presidentiële campagne in 2016. Zijn campagneleider, Paul Manafort, moest toen opstappen omdat er vragen waren gerezen over zijn werk voor de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj die was gevlucht uit Oekraïne tijdens de Maidanopstand.

In kringen van de Amerikaanse president wordt Kiev verweten dat de informatie over Manafort bewust is vrijgegeven om de kansen van Trump te verminderen. Trump had zich immers positief uitgelaten over de Russische president Poetin, de grote boeman van Oekraïne. Manafort is inmiddels veroordeeld voor onder meer financiële fraude tijdens zijn werk in Oekraïne, de aanklachten tegen Manafort bleken in ieder geval te kloppen.

Toen is ook het verhaal ontstaan dat niet Rusland, maar Oekraïne de Democratische mailserver gehackt zou hebben. Oekraïne zou dat hebben gedaan om Rusland in een slecht daglicht te plaatsen. Er zijn nooit bewijzen voor gevonden, integendeel, de theorie is al verschillende keren naar de prullenmand verwezen omdat de aangehaalde feiten gewoon niet kloppen. Toch blijft de theorie rondzingen op sites die Trump steunen, blijkbaar ervan uitgaand dat als je iets maar genoeg rondbazuint, mensen toch gaan geloven dat er iets van aan is.

Trump zelf sprak voor de eerste keer over de theorie in een interview in april 2017. Hij verwees toen naar het bedrijf Crowdstrike dat de hacking bij de Democraten had onderzocht. Volgens Trump was het een Oekraïens bedrijf omdat de eigenaar een rijke Oekraïner was. Zoals wel vaak, vergiste de Amerikaanse president zich schromelijk. De eigenaar is Dmitri Alperovitch, een Amerikaans burger die in 1980 geboren is in Moskou, tot nader order nog altijd de hoofdstad van Rusland. Crowdstrike heeft overigens ook de hacking bij de Republikeinen tijdens de parlementsverkiezingen van 2018 onderzocht.

Maar die feiten hebben Trump niet belet om Crowdstrike tijdens zijn telefoongesprek van 25 juli met Zelenski toch aan bod te brengen, toen hij vroeg aan de Oekraïense president om een onderzoek te openen naar Oekraïense inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016. 

In datzelfde telefoongesprek vroeg Trump aan zijn Oekraïense collega om ook een onderzoek te openen naar het optreden van Joe Biden in Oekraïne. De toenmalige vicepresident, en mogelijk Democratisch tegenstander van Trump volgend jaar, zou Zelenski’s voorganger Porosjenko hebben gedwongen om de procureur-generaal te ontslaan om zo een onderzoek in de doofpot te stoppen naar gasbedrijf Boerisma waar zijn zoon, Hunter Biden, werkte. 

Ook hier zijn de naakte feiten anders. Joe Biden was als vicepresident onder Obama verantwoordelijk voor Oekraïne. In de VS, maar ook bij vele Europese landen, was er groot ongenoegen over toenmalig procureur-generaal Viktor Sjokin omdat die te laks optrad tegen corruptie. Biden heeft daarop Oekraïne onder druk gezet met het achterhouden van Amerikaanse steun als president Porosjenko de procureur-generaal niet zou ontslaan, iets wat uiteindelijk gebeurde.

Sjokin was een onderzoek naar Boerisma opgestart voor corruptie in de periode voor de Maidanrevolutie in 2014, dus nog voor Hunter Biden daar werkte. Dat onderzoek had nergens toe geleid, een van de vele redenen waarom de onvrede met de procureur-generaal zo groot was. Met zijn actie tegen Sjokin, verhoogde Biden de kans dat het onderzoek tegen Boerisma weer werd opgestart, want de VS en de EU-landen wilden een aanklager die corruptie wel degelijk aanpakte. Als hij zijn zoon had willen beschermen, had hij beter niet gelobbyd tegen de oude aanklager. 

Los daarvan blijft het een rare zaak dat de zoon van de vicepresident een goed betaalde positie kreeg in een belangrijk bedrijf in een land terwijl zijn vader verantwoordelijk was voor het VS-beleid tegenover dat land. Je kan gerust spreken over een ernstige inschattingsfout van de Bidens, maar vooralsnog is niets strafbaars ontdekt. Het is overigens opmerkelijk dat de Republikeinen een hoge bewijsstandaard vereisen tegenover Trump, terwijl tegen Biden onbewezen vermoedens voldoende blijken te zijn. 

Het telefoongesprek van 25 juli tussen Trump en Zelenski is volgens de Democraten de "smoking gun" van de hele afzettingsprocedure. Het is immers in de VS verboden om hulp in te roepen van buitenlandse mogendheden voor verkiezingscampagnes. De Democraten vinden dat Trump dat heeft gedaan door Zelenski te vragen onderzoeken te openen waarvan hij politiek kon profiteren.

De impeachmentprocedure draait dus voor de Democraten niet om het vinden van die "smoking gun", het hard bewijs. Het gaat er vooral om de ruimere context uit te pluizen en na te gaan of er ook een quid pro quo was, een voor wat hoort wat. Met andere woorden: hield Trump iets achter de hand om Oekraïne te belonen als de twee gevraagde onderzoeken opgestart zouden worden?

Op 18 juli hoorde de nieuwe Amerikaanse topdiplomaat in Kiev, Bill Taylor, tijdens een videobriefing voor het eerst dat goedgekeurde Amerikaanse militaire hulp aan Oekraïne, in totaal 391 miljoen dollar, was bevroren. Volgens het Witte Huis gebeurde dat omdat Trump zich zorgen maakte over corruptie in Oekraïne.

Een terechte zorg omdat corruptie in Oekraïne een gigantisch probleem is. Maar Trump sprak helemaal niet over corruptie in zijn telefoongesprek met Zelenski van 25/7. Het woord viel niet een keer, terwijl de nieuwe president de bestrijding van corruptie tot prioriteit nummer één had uitgeroepen. De Amerikaanse president bood ook niets aan om de strijd van Zelenski tegen de corruptie te vergemakkelijken.

Trump sprak overigens ook niet over de oorlog in Oost-Oekraïne en de verhouding met Rusland, een ander prioritair probleem voor Zelenski. In het gesprek ging het bijna alleen over de twee onderzoeken die Trump eiste van Oekraïne. Door de bevriezing van de hulp aan Oekraïne, wat Zelenski toen niet wist, leek Trump het land te willen straffen omdat het eindelijk een van de grootste problemen waarmee het worstelde, corruptie, grondig wou aanpakken. En dat terwijl het Witte Huis die bevriezing motiveerde door twijfels te uiten over de aanpak van de corruptie in Oekraïne…

Maar tot nu toe is niet aangetoond dat Trump zelf de uitkering van die hulp verbond aan de toestemming van Oekraïne om de twee gevraagde onderzoeken op te starten. De "fixer" van Trump, de ambassadeur bij de EU Gordon Sondland, maakte dat wel duidelijk aan kringen rond Zelenski op 1 september in Warschau, in de rand van de herdenking van de Duitse inval in Polen in 1939, 80 jaar geleden.

De blokkering van de hulp was enkele dagen daarvoor uitgelekt via de Amerikaanse nieuwssite Politico en leidde tot veel kritiek, ook bij de Republikeinen. Uiteindelijk gaf het Witte Huis de hulp vrij op 11 september zonder dat Oekraïne ooit iets had toegezegd over de gewilde onderzoeken.

Het is nu al duidelijk dat het Witte Huis een hoogst ongewoon Oekraïne-beleid voerde in de lente en zomer dit jaar. De inzet van zogenaamde "back channels", private kanalen, in de buitenlandse politiek, is niet uitzonderlijk. Maar die moeten wel dienen om het officiële beleid te steunen, niet om dat te ondergraven.

Landen worden door de VS voortdurend onder druk gezet, maar altijd, opnieuw, om te proberen het betrokken land zaken te laten voeren die stroken met het officiële beleid van Washington. De blokkering van de hulp aan Oekraïne in de zomer beantwoordt helemaal niet aan deze rationale. Het maakt het voor een Amerikaanse bondgenoot moeilijker om weerstand te bieden aan Rusland, door de traditionele politieke wereld in Washington aangeduid als de agressor in dit conflict.

Volstaat het om Trump af te zetten? Meer dan waarschijnlijk niet. De Republikeinen blijven pal achter de president staan. Zij vinden dat de president helemaal niets fout heeft gedaan. Hij heeft de medewerking van een ander land gevraagd om onderzoeken te beginnen naar zaken waar in de VS volgens hen veel vragen over zijn.

Oekraïne is nooit onder druk gezet omdat Zelenski en zijn omgeving nooit hebben geweten dat de militaire hulp werd geblokkeerd. Uiteindelijk is de hulp vrijgegeven vooraleer Oekraïne iets heeft toegezegd. De Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken zei vorige week nog dat hij nooit een relatie heeft opgemerkt tussen de militaire hulp van de VS en de gevraagde onderzoeken. Kortom: het misdrijf is nooit gepleegd waardoor de tenlastelegging vervalt.

De Democraten antwoorden daarop dat een bankovervaller die het bankgebouw weer binnen loopt en het geroofde geld afgeeft omdat hij de politie ziet naderen, ook strafbaar is. Maar het maakt het wel moeilijk voor hen om aan te geven waar de president nu precies uit de bocht is gegaan en waarom dat de opstart van een ingrijpende en uitzonderlijke afzettingsprocedure verantwoordt.

Tijdens de eerste week van de publieke hoorzittingen, konden de Republikeinen ook vrij eenvoudig tegengas geven door er op te wijzen dat de opgeroepen getuigen geen direct contact hadden gehad met Trump en dus alles maar van horen zeggen hadden. Met de komst deze week van getuigen die wel contact hadden met de president of die meeluisterden tijdens het telefoongesprek op 25/7, zal die verdedigingstrategie minder goed lukken.

Toch lijkt in deze stand van het impeachmentonderzoek een tweederdemeerderheid in de Senaat ondenkbaar. Een afzetting zou ook niet meteen het politieke einde betekenen van Trump. Want zelfs als hij wordt afgezet, kan hij nog opkomen voor een tweede termijn in 2020, tenzij de Senaat dat expliciet zou verbieden. 

Deze zaak heeft tot nu toe wel pijnlijk blootgelegd hoe de chaos in Washington onder president Trump ongekende hoogten bereikt, nu duidelijk is dat het Witte Huis andere doelen nastreeft dan de officiële regeringsorganen. De geloofwaardigheid van de VS krijgt daarmee een stevige knauw want nu wordt zwart op wit aangetoond wat velen al vreesden: dat voor het buitenlandse beleid van de VS niemand nog zeker weet wie te geloven.