Copyright of Arman Zhenikeyev

Waarom is eenzaamheid zo'n groot probleem? En hoe voelt dat? "Het gevoel dat je er bent, maar niet echt dat je leeft"

Bijna de helft van de Belgen voelt zich "soms tot altijd" eenzaam, zo blijkt uit het Nationale Geluksonderzoek van de UGent eerder dit jaar. In de Canvas-reeks “Eenzaam”, die vanavond start op Canvas, maakt VRT NWS-journalist Xavier Taveirne het taboe bespreekbaar. Waar komt die massale eenzaamheid vandaan? En hoe ervaren mensen eenzaamheid? Is het fenomeen nieuw, en waar zit het probleem precies? We gingen op zoek naar antwoorden. 

“De meest gestelde vraag is: Hoe ben je daarop gekomen?” Xavier Taveirne lacht en zucht tegelijk. “Kijk om je heen. Het onderwerp ligt er. Je moet het willen zien. En het is niet omdat je goed omringd bent met mensen dat je niet eenzaam kunt zijn. Daar ben ik toch wel van geschrokken, ja.” Langdurige eenzaamheid leidt tot geestelijk lijden en fysieke klachten. Dat is een persoonlijk probleem, maar, zo zeggen experts, ook een maatschappelijk thema. 

Hoe voelt dat, eenzaamheid?

“Het is van alle tijden en van alle generaties”, zegt Luc Goossens, professor psychologie aan de KU Leuven en eenzaamheidsexpert. “Je eenzaam voelen is een normaal iets. Wij zijn sociale wezens. Als het even niet goed gaat met dat sociaal weefsel, voelen we ons eenzaam.” Tot zover niets ergs aan de hand, het is als een emotionele verkoudheid. Pas als dat gevoel echt lang gaat duren en we daar stress door ervaren, gaan we ons onveilig voelen en wantrouwig worden. “En dan wordt het wel een probleem, voor jezelf en voor de samenleving.” Dan komt dat knagende gevoel dat volgens getuigen te vergelijken is met honger of dorst. 

Videospeler inladen...

Geen enkele wetenschappelijke studie staaft het idee dat er meer eenzaamheid is dan vroeger. “Maar eenzaamheid wordt pas sinds 1980 onderzocht door psychologen en sociologen. Nu is er veel meer aandacht voor”, stelt Luc Goossens. Uit het Nationaal Geluksonderzoek van de UGent blijkt trouwens dat ook jonge mensen, de millennials, zich in hoge mate eenzaam voelen. “Ze zijn het meest eenzaam, maar de verwachtingen van het leven zijn ook het hoogst in hun leeftijdsgroep”, nuanceert professor Goossens. 

Je bent niet alleen eenzaam

Barend

Rond eenzaamheid hing altijd een taboe: het maakt je zielig en een outcast. Let wel: het gaat hier niet om alléén zijn, wat fundamenteel iets anders is. Rond die eenzaamheid is tegenwoordig veel te doen. Dat heeft zo zijn redenen: langdurige eenzaamheid heeft een minder fraaie impact op mens en maatschappij.

Dat is niet alleen bij ons zo: je ziet het ook in andere landen. De Britten stelden vorig jaar zelfs een minister van Eenzaamheid aan, de premier gaf haar de opdracht de ‘eenzaamheidsepidemie, een triest gevolg van het moderne leven’ aan te pakken. Daar had Theresa May 20 miljoen pond voor over: geen niemendalletje dus. Het was hen duidelijk dat eenzaamheid mensen in een negatieve spiraal brengt. Mensen in alle lagen van de bevolking. “Eenzaamheid discrimineert niet”, orakelde de voormalige Britse premier.

“Er zijn dagen dat ik mijn mond niet opendoe”, hoor je Noël zeggen in het programma, terwijl hij over een weids Vlaams landschap kijkt. “Je moet veel moed hebben om uit je bed te komen”, bekent José. Een andere getuige heeft het over “iets dat samentrekt in je maag, waardoor ik ga hyperventileren”. “En dan weet ik: het is het moment. Ik móét iets doen.” “Het is het gevoel dat je er bent, maar niet echt dat je leeft”, zegt nog iemand anders.

Videospeler inladen...

Zoals vele venijnige ziekten heeft eenzaamheid geen heel duidelijke symptomen, zeker niet in het begin. Vaak gaat het zelfs ook over actieve mensen. “Maar ze verliezen concentratie, vinden geen aansluiting bij anderen, de kwaliteit van hun slaap is slecht, ze praten weinig”, zegt Goossens. “De klachten zijn vaag. Wij zijn sociale wezens. Als het niet goed gaat, voelen we ons eenzaam. En als dat te lang duurt, ga je biologisch in stress. Je voelt je onveilig, en dat creëert wantrouwen.”

Uit verschillende wetenschappelijke onderzoeken leren we dat eenzaamheid de kans op depressie en slaapproblemen verhoogt, maar ook op ontstekings­reacties en op hoge bloeddruk, cholesterol en suikerziekte. Laat dat nu allemaal hete hangijzers zijn in de gezondheidszorg. Dat eenzaamheid dus een maatschappelijk probleem is, hoeft geen betoog. 

Als je armoede en welzijn aanpakt, doe je iets structureels aan eenzaamheid

Xavier Taveirne

“Wij hebben in ons Geluksonderzoek duidelijk het verband kunnen vaststellen tussen eenzaamheid en gezondheid”, vertelt onderzoeker Lieven Annemans. “Het werkt in twee richtingen. Als je geen goede gezondheid hebt, kun je veel makkelijker eenzaam worden. Als je je niet goed in je vel voelt, maak je minder contacten, word je sneller boos of jaloers. Dat maakt het moeilijk om te functioneren in de samenleving, want anderen gaan je dan vermijden. Wat natuurlijk niet goed is voor je sociale contacten.”

Je moet veel moed hebben sommige dagen. Dat je zegt, moet ik hier nu opstaan? Hoe moet ik die dag nu weer doorbrengen?

José (84)

Hoe komt het dat zoveel mensen eenzaam worden?

Heel vaak is het een gebeurtenis die je leven omgooit, horen we. Een chronisch ziek kind, een scheiding, te veel teleurstellingen op een rij, een overlijden. Grote veranderingen geven je vaak een gevoel van verlies.

Soms is het een gevoel dat je al als kind had. Zo vertelt Vincent in het programma dat hij al buitengesloten werd op school. Hij is homo, en heeft het gevoel dat zijn leven makkelijker zou zijn geweest als hij hetero was.

Videospeler inladen...

Lieven Annemans gaf het al aan: gezondheidsproblemen, geestelijk én fysiek, liggen vaak aan de basis van een eenzaam bestaan. Je bent niet goed meer te been, bezoek neemt af, je bent moe ... Oud worden staat ook in de top van de oorzaken. In de statistieken zie je 65–jarigen nog vrolijk door het sociale leven dartelen, maar de 80-jarigen pieken dan weer op de eenzaamheids­barometer. Hun wereld brokkelt af: vrienden en familieleden overlijden. Als er nog familie is, hebben die hun handen vol met de jongere generaties.

In het boek “A biography of Loneliness” (Een biografie van de eenzaamheid) stelt historica Fay Bount Alberti dat de individualisering van de maatschappij eenzaamheid in de hand werkt. We leven niet meer in een groep, we zijn in steden gaan wonen. We kunnen gaan en staan waar we willen. Economisch kunnen kinderen het zich veroorloven om niet meer bij hun ouders te wonen. Leuk en aardig, zegt zij, maar het creëert ook verdriet, angst en onzekerheid. Het begrip eenzaamheid bestaat trouwens pas sinds de 18e eeuw. 

Ik hoop dat onze reeks het begin is van een maatschappelijke discussie
Xavier Taveirne

Professor Luc Goossens voegt daar nog een paar mogelijke oorzaken aan toe: “Relaties en hun onmogelijkheden spelen een grote rol. Maar ook genetische achtergronden kunnen een oorzaak zijn. En dan je inschatting van wat er rondom je gebeurt: sommige mensen zien de dingen heel negatief. Je moet ook goed inschatten hoe je overkomt bij anderen. Het is echt een samenspel van wie je bent en je omgeving. We zien dat eenzame mensen vaak een laag zelfbeeld hebben. Je moet ook werken aan hoe je overkomt bij anderen.”

Wat kunnen we doen om eenzaamheid te verdrijven?

“Als je de literatuur erop naleest, bijvoorbeeld over therapie bij bejaarden, is het niet zo eenvoudig”, zegt Luc Goossens. “Je moet sociale vaardigheden trainen. Vaak moeten mensen werken aan een positiever zelfbeeld. Het probleem hiermee is de drempel naar hulpverlening. Die is te hoog. Als je professionele hulp gaat zoeken, word je vaak behandeld als een “patiënt”, wat ook niet bevorderlijk is.”

Videospeler inladen...

“Bij het maken van de reeks heb ik me afgevraagd hoe goed je iemand kunt kennen”, vertelt documentairemaker Xavier Taveirne. “Zelfs als je iemand goed kent, wat weet je dan eigenlijk? Want mensen kunnen goed doen alsof. Je moet het durven benoemen.”

“Ik hoop dat onze reeks het begin is van een maatschappelijke discussie”, zegt hij. “Dat we iets in gang zetten dat de “Grote Verbondenheid” zoals Dirk De Wachter ze noemt, stimuleert. Door armoede, wachtlijsten en welzijn aan te pakken kan er structureel iets worden gedaan aan eenzaamheid.”

Martins Rudzitis

Maar wat kunnen wij zélf doen? We moeten verder kijken dan onze neus lang is. Niet denken dat alleen oudere mensen eenzaam zijn, of oude en arme mensen. Want zoals we zien bij Mirjam, Barend en de andere getuigen uit de eerste aflevering: jonge mensen zijn het ook, en in hoge mate. En ja, ook veertigers en vijftigers, mensen met een goed inkomen en een goede gezondheid even goed als wie dat niet heeft. Theresa May zei het al: eenzaamheid discrimineert niet. 

Het minste begrip zou fijn zijn. Dan zou ik me niet zo alleen voelen
Barend

Staar je niet blind op mensen met een grote mond en of veel zelfvertrouwen: dat kan evengoed een masker zijn voor een grote eenzaamheid. Hetzelfde geldt voor mensen met een groot netwerk. Het is niet omdat je veel mensen om je heen hebt dat je niet eenzaam kan zijn. Wie eenzaam is, schaamt zich vaak: als sociale dieren voelen we ons onaangepast als we niet in de roedel zitten. Het is een taboe, en dat moeten we doorbreken. Niet met medelijden moeten hebben maar wel met begrip. Misschien moeten we meer praten, maar dan over wat mensen écht passioneert en wat ze willen delen. “Vriendelijke daden helpen”, zegt sociologe Leen Heylen. En warmte geven. Blijven geven. Niet plooien.

"Eenzaam", vanavond om 21.20 uur op Canvas, vier weken lang. En meteen integraal bij Canvas op het videoplatform VRT NU.

Voel je je eenzaam en wil je er (anoniem) met iemand over praten?
Bel teleonthaal op 106, 24 uur op 24 en 7 op 7 of chat op of chat op www.tele-onthaal.be

Meest gelezen