‘We stevenen op een ramp af als de vruchtbaarheid wereldwijd blíjft dalen’

Nogal wat mensen liggen er wakker van dat we met te veel op de wereld zijn. U lijkt het erger te vinden dat we straks met te weinig zullen zijn.

Paul Morland: “Zo algemeen zou ik het niet stellen, want er zijn grote verschillen naargelang de regio. Maar mijn belangrijkste boodschap als demograaf is dat het tempo van de groei flink vertraagt: de bevolking verdubbelt nu om de 70 jaar in plaats van om de 35 jaar, en tegen het einde van de eeuw verwachten we een nulgroei. We stevenen op een ramp af als de vruchtbaarheid wereldwijd blíjft dalen. Ga maar kijken in Japan, waar de bevolking vandaag al stevig krimpt: dat land is de kampioen van de vergrijzing. Die verandert het gezicht van een samenleving grondig en leidt tot grote problemen.”

Een groep Canadezen publiceerde onlangs het boek ‘Empty Planet’, waarin een krimp van de wereldbevolking al voor 2050 wordt voorspeld.

Morland: “Het kantelmoment komt er tussen 2050 en 2100. Wanneer precies hangt af van het moment waarop de Afrikaanse landen ten zuiden van de Sahara dezelfde demografische overgang meemaken als overal elders ter wereld: bij een stijgende welvaart, beter onderwijs – met name voor vrouwen – en een toenemende verstedelijking neemt het aantal kinderen af.

“Om de bevolking op peil te houden, heb je 2,1 kinderen per vrouw nodig, en grote delen van de wereld halen dat niet meer. In België merk je het niet, maar in de Europese uithoeken krimpt de bevolking. In Bulgarije zijn hele dorpen leeggelopen, en ook het Spaanse platteland raakt ontvolkt. Wij hebben een huisje in de Franse Pyreneeën: daar zie je voor het eerst in tientallen jaren weer wolven en beren, omdat er minder mensen zijn. Terrassen worden er verwaarloosd en worden weer wilde natuur. De wereld zal niet alleen grijzer worden doordat de bevolking veroudert, maar ook een stukje groener.”

Dat de wereldbevolking zal stabiliseren, wordt nauwelijks betwist. Alleen zal dat op een onleefbaar hoog niveau zijn, tot een piek boven de elf miljard mensen.

Morland: “Dat houdt ecologisten inderdaad bezig: met zoveel mensen en met ons huidige consumptiepatroon zouden we vier of vijf planeten nodig hebben. Maar elke generatie organiseert de samenleving efficiënter, de kosten van zonne-energie of de recyclage van water zijn pijlsnel gedaald. We vragen vandaag te veel van de planeet, maar door nieuwe technologieën zal dat in de toekomst minder zijn.

“Het zou goed zijn als mensen minder consumeren, maar verwacht daar niet te veel van. Ze zullen niet terugkeren naar een bestaan als holbewoner. De consumptie zal allicht blijven toenemen, maar je kunt die wel efficiënter organiseren. Als we het lekkere stukje lam dat ik nu aan het eten ben, kunnen produceren zonder dat daarvoor een wollig schepsel op de heuvels van Wales heeft moeten grazen, dan kunnen die heuvels voor iets anders dienen. En als we een alternatief voor vis vinden, hoeven we de zeeën niet langer te overbevissen.”

Bestaat er niet zoiets als een maximaal draagvermogen voor de planeet?

Morland: “Je kunt dat wel berekenen, maar slechts voor één moment in de tijd. Vandaag is dat draagvlak veel hoger dan in 1900. Als de bevolkingsgroei stagneert en er nieuwe technologieën komen, groeit het draagvermogen van de aarde.”

Volgens een recent rapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change is in een halve eeuw tijd 60 procent van de diersoorten verdwenen. De voedselbevoorrading komt in gevaar door de bevolkingsgroei en de consumptiedrang.

Morland: “We moeten de milieuproblemen, zoals plastic in de oceanen, serieus nemen. Maar tegelijk moeten we ons ook herinneren hoe het een onheilsprofeet als Paul Ehrlich in de jaren 60 is vergaan. Door de bevolkingsexplosie zou de wereld ten onder gaan, voorspelde hij. Maar kijk nu naar Ethiopië: daar is het geboortecijfer flink gedaald en de voedselproductie enorm gestegen.”

U kunt het hem zeggen: Paul Ehrlich leeft nog.

Morland: “Ja, hij schreef vorig jaar nog in The Guardian dat de ineenstorting van de beschaving er nu écht zit aan te komen. Hij is helemaal niet beschaamd dat hij de bal heeft misgeslagen. In zijn boek ‘The Population Bomb’ (1968) beschreef hij hoe hij tijdens een hete nacht in een taxi in Delhi zat. Door al die mensen om hem heen, het stof, het lawaai en de hitte van kookvuren waande hij zich in de hel: zo stelde hij zich de toekomst voor. Sindsdien is de bevolking in India verdríévoudigd tot anderhalf miljard mensen. Nog nooit zijn de Indiërs zo welvarend geweest, en hun levensverwachting is hoger dan ooit. Paul Ehrlich moet toch eens uitleggen waarom hij er zo naast kon zitten, voor hij het wil hebben over de volgende ramp die om de hoek komt loeren.”

Die heet de opwarming van de aarde. Om die te bestrijden is niets zo efficiënt als een kind minder op de wereld zetten, rekenen sommigen voor. Dat heeft veel meer impact dan te stoppen met vliegen, autorijden of vlees eten.

Morland: “Dat klopt, maar dat ene kind dat je niet op de wereld zet, had misschien kunnen zorgen voor een doorbraak inzake energie, waardoor we geen fossiele brandstoffen meer hoeven te gebruiken. In het verleden droeg slechts een kleine minderheid onder de blanken bij tot de ontwikkeling van de wetenschap en de technologie, nu zullen steeds meer mensen dat kunnen doen. Elk kind dat een fatsoenlijke opleiding, goed eten en toegang tot het internet krijgt, kan deelnemen aan die briljante menselijke onderneming van een zich ontwikkelende technologie, ook in Afrika. Ken je de Amerikaanse economieprofessor Julian Simon? De uiteindelijke grondstof, zegt hij in zijn boek ‘The Ultimate Resource’, is het menselijke vermogen om dingen uit te vinden.

“Voor elke samenleving is het de vraag of ze wil overleven. Het zijn niet de politici die daarop kunnen antwoorden, het hangt af van wat individuen doen. Als een hele generatie bevangen raakt door de angst om zich nog voort te planten, is dat het einde van hun samenleving. Moet het menselijke ras zichzelf van de planeet duwen? Zelf vind ik dat een hysterisch standpunt.

“Ik ben optimistisch. Als de bevolking elk jaar trager groeit en onze technologie slimmer wordt, is het best mogelijk dat we de wereldbevolking beter kunnen voeden en daarbovenop nog land kunnen teruggeven aan de natuur. En dan kan Greta Thunberg een gelukkig oud vrouwtje zijn, omringd door wouden en wilde dieren.”

Oud en rustig

Voor we té optimistisch worden: is Japan, met zijn krimpende bevolking, niet het model waar we op afstevenen?

Morland: “Ik was net in Israël, en dat is de uitzondering: het is een heel modern, welvarend land met goed opgeleide vrouwen, van wie er velen werken. Toch heeft het land een hoog vruchtbaarheidscijfer: drie kinderen per vrouw, dat is 50 procent meer dan in elk ander land in de ontwikkelde wereld. Een samenleving die zichzelf in stand wil houden, kan daar iets van leren.

“De meeste landen zitten inderdaad niet op het spoor van Israël, maar op dat van Japan. Het geronk van dat economische wonder is eind jaren 80 opgehouden. Toen piekte het aantal werknemers, sindsdien is het gedaald en vandaag wemelt het in Japan niet bepaald van de jonge mensen die met een start-up willen beginnen. De regering probeert van alles uit om de veroudering tegen te gaan, maar zonder veel resultaat. De Verenigde Naties verwachten dat Japan tegen het einde van de eeuw een derde van zijn bevolking verloren zal hebben. Miljoenen huizen staan er leeg, de voorsteden verkrotten. Zes jaar geleden had je 120 miljoen Japanners, en de verwachting is dat er in 2050 nog maar 80 miljoen zullen zijn: zo snel gaat het dus.

“Het aantal Japanse ouderen neemt toe en het aantal actieven neemt af: de economie stagneert en er zijn minder inkomsten. Van alle OESO-landen heeft Japan nu de hoogste staatsschuld ten opzichte van het bruto nationaal product, de toestand is er véél erger dan in Griekenland en Italië. Dat kan de toekomst van ons allemaal worden. We moeten dus goed nadenken welke maatschappij we willen.”

U voorspelt dat bejaarden wereldwijd slecht verzorgd hun dood tegemoet gaan.

Morland: “Erger nog, ze zullen het vaak zónder enige verzorging moeten stellen. In Japan speelt ook mee dat ze hun etnische zuiverheid willen bewaren en geen immigranten willen. Nog liever hebben ze dat hun oudjes alleen aan hun einde komen dan dat het land wordt overspoeld door immigranten.”

U trekt uit het Japanse voorbeeld ook lessen voor de betaalbaarheid van een welvaartsstaat met steeds meer oude mensen.

Morland: “De welvaartsstaat kan alleen blijven functioneren als elke generatie meer werknemers heeft dan de vorige, om ook de verzorging van de ouderen te kunnen betalen. Het is onwaarschijnlijk dat de huidige welvaartsstaten zich nog maar bij benadering op het huidige niveau zullen kunnen handhaven. Regeringen blijven het probleem voor zich uit schuiven, terwijl het steeds erger wordt. Het moet wel op een crash uitdraaien.”

Sinds 1960 is de mediane leeftijd van de wereldbevolking met zeven jaar gestegen, schrijft u.

Morland: “In de ontwikkelde wereld bedraagt die stijging zelfs meer dan tien jaar, en in Oost-Azië zestien jaar! Als je vandaag in Duitsland rondloopt, zíé je dat het een bejaarde samenleving is: de mediane leeftijd bedraagt er 46 jaar. Samen met Japan en Italië heeft Duitsland de oudste bevolking ter wereld. En ze zou nóg veel ouder zijn als het land geen immigranten had toegelaten. Anders zou de bevolking er jaarlijks met een kwart miljoen mensen krimpen.”

Een kleine troost: hoe ouder de bevolking, hoe rustiger het eraan toegaat. U ziet zelfs het Palestijns-Israëlische conflict luwen.

Morland: “Morgen kan de boel er weer ontploffen, maar met een oudere bevolking is die kans toch kleiner. In Libanon gaat men vandaag wel de straat op, maar grootschalig geweld zoals in de jaren 70 is er tot nog toe uitgebleven. Daar speelt mee dat de mediane leeftijd er nu 30 jaar is, en toen was dat 20 jaar. In Syrië is er wel een conflict losgebarsten: daar is de mediane leeftijd nog altijd 20 jaar.”

Strijd om migranten

In België is de vruchtbaarheidsgraad 1,64 kinderen per vrouw, iets boven het Europese gemiddelde. Waarom hebben Noord-Europese landen nu een hoger cijfer dan landen als Italië en Spanje?

Morland: “Dat heeft te maken met de aanwezigheid van immigranten, die meer kinderen hebben, al verandert dat snel. En in Spanje en Italië speelt ook het feit dat het samenlevingen zijn waar het voor vrouwen taboe is om kinderen buiten het huwelijk te hebben.”

Amerika staat er demografisch gezien relatief goed voor volgens u.

Morland: “Daar speelt een religieus element mee, zoals in Israël, waar het aandeel van de ultraorthodoxen fors groeit. De Amerikaanse staten waar mensen nog veel naar de kerk gaan, kennen hogere vruchtbaarheidscijfers. Daarom heeft een collega van me eens gezegd dat de religieuzen de wereld zullen erven. Belangrijk is ook dat Amerika een aantrekkelijk land blijft voor mensen uit de hele wereld.”

Immigratie wordt vaak als dé oplossing gesuggereerd voor landen met een verouderende bevolking. Maar u betwijfelt of dat wel een blijvende oplossing is.

Morland: “Sommige landen willen wel migranten, maar ze slagen er niet in hen aan te trekken. Bulgaarse jongeren willen massaal weg naar andere landen van de Europese Unie, en wie zou er in hun plaats willen wonen? Migranten uit het Midden-Oosten reizen liever door naar Duitsland.”

Zullen landen met elkaar wedijveren om immigranten te lokken?

Morland: “Je ziet vandaag al dat er een competitie is om immigranten binnen te halen. Maar niets garandeert dat Europa op termijn economisch aantrekkelijk genoeg zal blijven voor immigranten. Immigratie stelt samenlevingen vandaag voor problemen, maar we zullen het misschien ooit betreuren dat er geen meer is.”

Daar is president Trump nog niet aan toe: hij bouwt een muur tussen de VS en Mexico.

Morland: “Die muur is overbodig, want vandaag verlaten er meer Mexicanen de VS dan er naartoe gaan. Mexico heeft inmiddels een veel lagere vruchtbaarheid en het gaat er economisch beter, er zijn niet zoveel jonge Mexicanen die nog weg willen. Nu zijn het de Guatemalteken en Hondurezen die richting Amerika trekken. Maar dat zullen nooit zulke grote aantallen zijn, en Amerika heeft andere mogelijkheden om hen tegen te houden dan een muur: het kan samenwerken met Mexico, bijvoorbeeld – zoals Europa de Balkan en de Turken heeft om de Syriërs tegen te houden.”

De toekomstige wereldbevolking zal steeds minder wit zijn. Uw cijfers zijn duidelijk: in 1950 waren er twee Europeanen voor elke Afrikaan, in 2100 zullen er vier tot zes Afrikanen voor elke Europeaan zijn.

Morland: “Ook in vroegere blanke samenlevingen zal er minder wit te zien zijn. Als ik in Brussel in de buurt van het Noordstation rondloop, is dat een andere plek dan een paar decennia geleden. En Londen is etnisch gezien niet echt nog een Britse stad. Sommigen vinden dat goed, anderen niet. Het enige wat ik er over zeg is: het is iets nieuws, want in dat opzicht hebben we onszelf voortdurend wat wijsgemaakt. ‘We zijn altijd een immigratieland geweest,’ zeggen we, terwijl dat onzin is. Tot voor kort waren de aantallen immigranten gering, maar vanaf het begin van deze eeuw zijn er jaarlijks gemiddeld meer immigranten het Verenigd Koninkrijk binnengekomen dan in de hele periode van 1066 tot aan de Tweede Wereldoorlog! Of je dat nu fantastisch dan wel verschrikkelijk vindt: er is een belangrijke migratie aan de gang, en die verandert een land drastisch.

“Het gaat alweer om een maatschappelijke keuze. Als we er niet om geven dat de helft van de bevolking in Groot-Brittannië in 2050 niet meer etnisch Brits is, dan kunnen we doorgaan immigratie toe te laten. Als we onze eigen cultuur en tradities in stand willen houden, dan is immigratie geen goed idee. Immigranten kunnen kiezen voor assimilatie – zoals ik dat heb gedaan, mijn ouders zijn allebei van vreemde herkomst, maar ik voel mezelf op-en-top Brits – maar ze kunnen dat ook níét doen.”

Europa kan ervoor kiezen géén migranten toe te laten?

Morland: “Ik denk dat we kunnen kiezen, ja. Neem het voorbeeld van Singapore: die stadstaat heeft een heel hoog inkomen per hoofd en is omringd door landen met heel lage inkomens, zoals Maleisië en Indonesië. Je zou denken dat daar wel een massale immigratie moet zijn, maar nee: de Singaporezen hebben ervoor gekozen de immigratie streng te controleren. Zo is het ook aan Europa om te kiezen of het massale emigratie uit Afrika aanvaardt of niet.

“Als de Hongaren een man zoals Viktor Orbán verkiezen, die zegt dat hij de multiculturele maatschappij niet wil, moeten we hen die dan opdringen? Nee, maar de Hongaren moeten dan wel beseffen dat er over een paar honderd jaar geen Hongaren meer zullen zijn, tenzij ze bereid zijn meer kinderen te hebben. Het geboortecijfer is er nu wel iets gestegen, maar het is al sinds de jaren 60 erg laag. Als ze geen immigranten én geen kinderen willen, zal hun economie stagneren en zullen ze op den duur verdwijnen.”

Viktor Orbán spoort de Hongaren wel aan meer kinderen op de wereld te zetten. Kan zoiets lukken?

Morland: “De vruchtbaarheid naar beneden krijgen is makkelijk: je geeft vrouwen contraceptiva of onderwijs, of je kunt de omgeving verstedelijken. Het omgekeerde is veel moeilijker. Ik heb net het boek ‘Le grand remplacement’ van Renaud Camus gelezen: hij vreest een grote omvolking. Ik kan zijn extreemrechtse supporters alleen maar zeggen dat ze bereid moeten zijn drie of vier kinderen op de wereld te zetten als ze geen immigratie willen. Anders zullen ze vervangen worden door de natuur, door de wolven en de beren.”

Het demografische gewicht van een land bepaalt sterk het economische gewicht, is uw stelling. Is dat ook een argument pro een verenigd Europa?

Morland: “Als de Europeanen een grote speler willen zijn, is dat een consequentie. Maar hoe groot zo’n verenigd Europa ook zal zijn, relatief gezien zal het kleiner worden, minder wit, en minder Europees.”

U citeert een onderzoek uit 2019: één op drie Afrikanen zegt naar een rijker land te willen emigreren. Hoe waarschijnlijk is het dat die allemaal naar Europa komen?

Morland: “Het zal afhangen van wat er in Afrika gebeurt. Zeker is dat ook ten zuiden van de Sahara de vruchtbaarheid zal dalen, de vraag is alleen hoe snel. Voorlopig is de geletterdheid onder vrouwen in pakweg Nigeria niet hoog en blijft het vruchtbaarheidscijfer er hangen op zes kinderen per vrouw, maar ik kan me niet voorstellen dat de vrouwen daar over twintig of dertig jaar nog altijd zes kinderen zullen krijgen.

“Ik was vorig jaar vaak in Jakarta, een stad met een heel jonge bevolking omdat er tot voor kort een hoge vruchtbaarheid was, en je voelt er een enorme energie en vitaliteit. Als je die massa’s jonge mensen werk kunt geven, heb je een fantastische kans op een economische boom. De vraag is of zoiets zich ook in de landen ten zuiden van de Sahara kan voordoen. Als een miljoenenstad als Lagos zich snel kan ontwikkelen en de spectaculaire toevloed van arbeidskrachten kan absorberen, schept dat grote kansen, en dan willen die jongeren niet meer emigreren. Lukt dat niet en blijft Afrika achterop, dan wacht ons een catastrofe.”

Egypte is een geval apart, schrijft u.

Morland: “Egypte heeft een grote demografische boom gekend: in 1900 waren er tien miljoen inwoners, nu meer dan honderd miljoen. Het land wordt ondersteund met goedkope voeding uit de VS en Saudi-Arabië, want op eigen kracht had de bevolking er nooit in die mate kunnen toenemen. Als die steun wegvalt, weet ik niet waarvan ze zullen leven. De bevolking groeit nog aan en ze hebben de middelen noch de opleiding om zichzelf te voeden. Dan zul je véél wanhopige Egyptenaren op de Middellandse Zee zien ronddobberen.”

Nooit seks

De Chinese economie wordt de grootste van de wereld, maar de demografische ontwikkeling ondermijnt die positie, begrijp ik uit uw boek.

Morland: “Als China een spectaculaire economische groei kon beleven, is dat omdat de beroepsbevolking steeds is toegenomen. Maar die motor kan afslaan: China wordt oud nog vóór het rijk kan worden. Ergens in het komende decennium zal India al meer inwoners tellen. Dat de éénkindpolitiek is afgeschaft in China, zal niet veel verschil maken: Chinezen trekken net als de andere Oost-Aziaten naar de steden, en ze hebben geen religieuze cultuur die hen aanmoedigt veel kinderen te hebben.”

Die éénkindpolitiek was trouwens niet nodig, merkt u op: een vreselijke gedachte als je bedenkt hoeveel leed die heeft veroorzaakt.

Morland: “Het vruchtbaarheidscijfer was al sterk aan het dalen vóór die politiek dertig jaar geleden werd ingevoerd. De Chinezen proberen die nu ongedaan te maken, maar zodra je kleine gezinnen hebt, wordt het moeilijk: mensen nemen de normen van hun buren en hun ouders over. Ze zijn aan kleine gezinnen gewend geraakt, en de wagens, de flats, de héle maatschappij is erop afgestemd.”

Spectaculair zijn ook de cijfers die u over de levensverwachting geeft. Die kan niet blijven stijgen.

Morland: “Her en der is er al een kentering te zien. In Groot-Brittannië is de levensverwachting het jongste decennium gedaald. In Amerika neemt het aandeel van wanhoopsziekten zoals depressies en verslaving aan opiaten toe, en ook een welvaartsziekte als diabetes eist een hoge tol.

“Demografie heeft ook altijd verrassingen in petto, je weet nooit wat er zal gebeuren. Een ramp – pakweg een mutatie van het ebolavirus in New York City – is altijd mogelijk. Maar ook Ray Kurzweil (Amerikaanse uitvinder en zakenman, red.) kan gelijk krijgen als hij zegt dat we binnenkort 120 worden. Misschien ontrafelen wetenschappers het verouderingsproces en kunnen ze het doen stoppen.”

U signaleert aan het eind van uw boek nog een verrassing: jonge Japanners kiezen steeds vaker voor een leven zonder seks en relaties. Ze gamen liever.

Morland: “Uit sommige onderzoeken blijkt dat hoge aantallen Japanners nooit seks hebben. Anderen stichten erg laat een gezin – dat bepaalt mee het lage vruchtbaarheidscijfer van Japan – en veel vrouwen hebben er nooit kinderen. Ook in het Westen is er een verminderde belangstelling voor seksuele relaties – kijk maar naar het aantal singles.

“Als dat een belangrijke trend is, ziet onze toekomst er bleekjes uit. Ik heb zelf drie kinderen en ik heb een gezin stichten ervaren als één van de opwindendste dingen in mijn leven. Weinig ouders zien dat anders, maar als we dat onvoldoende weten over te brengen op onze kinderen, stevenen we af op een lege planeet.”

Paul Morland, ‘Het menselijk getij’, Atlas Contact

© Humo