‘Around the world in 80 years’: droom weg in de garage van de wonderlijke Panamarenko

Het heeft iets moedwilligs, om zo de pijp uit te gaan vlak voor een jubileumjaar. “Dan moet ge geen extra feestje organiseren”, zoiets. Panamarenko was een bescheiden, volkse man, ondanks zijn envergure als kunstenaar. Al wist hij ook wel dat hij een van de grootsten was. Zo zei hij toen zijn duikboot Nova Zemblaya in Parijs werd tentoongesteld: “Het beste werk dat ze daar ooit hebben gehad. Nu kunnen ze al die schilderijen in de kelder zetten.” Weliswaar met een (lacht) erachter.

Panamarenko was bij leven kunstenaar, uitvinder en poëet. En eeuwig klein kind. Hij speelde als kind met zelfgemaakte treintjes – er was geen geld voor speelgoed – toen zijn moeder hem kwam vragen: “Jongen, heb je er al eens over nagedacht wat je later wilt worden?” Hij schrok zich een bult. Natuurlijk niet. Op de schoolbanken wisten ze dan weer zeker: van dat manneke komt niks terecht. Hij was een onverbeterlijke dromer en een prutser, maar laat hij nu net van die twee dingen zijn handelsmerk gemaakt hebben.

Een eeuwige bron van inspiratie waren de zogenaamde jongensboeken die hij in zijn jeugd gelezen had, zoals Twintigduizend mijlen onder zee of De reis om de wereld in 80 dagen van Jules Verne. Hij haalde er zijn wetenschapsboeken bij en probeerde de twee werelden met elkaar te verzoenen, droom en werkelijkheid, kunst en wetenschap.

Panamarenko: “Ik wilde toestellen maken waarmee je in een-twee-drie op de maan zat en een paar dagen later op Mars en een week later in een ver sterrenstelsel. Onmogelijk natuurlijk, maar daar dacht ik toen niet aan.”

Pure schoonheid

De wetten van de fysica bleken weerbarstig, maar dat deerde niet. Wat zijn uitvindingen verloren aan functionaliteit wonnen ze vaak aan pure schoonheid. Panamarenko: “Meestal ging het zo dat ik een idee had en dat ik uitzocht hoe dat eventueel zou kunnen werken. Als dat dan niet lukte, dan was dat niet erg. Want terwijl ik daarmee bezig was, kon ik zien dat die objecten een zekere schoonheid begonnen uit te stralen. Ik ontdekte dat er poëzie in zat.”

Die poëzie blijft overeind. De magnetische schoenen waarmee je over het plafond kunt lopen, het vliegpak, de zich als een vis voortbewegende duikboot: de ideeën blijven tot de verbeelding spreken, of ze nu werken of niet. Ze worden zelfs meer: ze worden een metafoor voor de menselijke gave om te dromen, ondanks of net dankzij onze beperkingen.

Bovendien heeft Panamarenko van al die uitvindingen de mooist denkbare versie gemaakt. De esthetiek van zijn wagens, duikboten en vliegende schotels doen alle werkelijkheid verbleken.

Te land, ter zee en in de lucht

Around the world in 80 years in Campo & Campo had zoals gezegd een verrassingstentoonstelling moeten zijn. Zijn vrouw Eveline Hoorens was op een bijgewoonde veiling onder de indruk geweest van de prachtige art-decozaal. Besloten werd om hier een feestje te houden met Panamarenko’s meest geliefde werken, maquettes en tekeningen. De tentoonstelling gaat nu nog steeds door, alleen het feestvarken ontbreekt.

Het is een mooie hulde geworden. Je vindt hier de hele breedte van zijn pallet als kunstenaar-uitvinder. In de grote zaal word je begroet door de vliegende schotel ‘Bing of the Ferro Lusto’, alsof hij die hier als een fiets in de gang achteloos geparkeerd heeft.

Verder zijn er voertuigen te land (K3, geen verwijzing overigens naar het Studio 100-vehikel), ter zee (duikerspak, Noordzee-pedalo, Snijboon-Monocedo) en in de lucht (vliegend tapijt, Pepto Bismo, Barada Jet) te bewonderen, alsook enkele mechanische vogels. Het is alsof je de garage bent ingelopen van een van de wonderlijkste uitvinders die ooit geleefd heeft. Pure onversneden fantasie op zijn best.

In het echt zien de werken er bij momenten oud en kwetsbaar uit, zoals zijn weduwe zegt dat ook Panamarenko dat was de laatste jaren. Maar tegelijkertijd zijn ze vitaal en vol van poëzie. Oók zoals de man zelf dat altijd was. Bij iets als ‘Knikkebeen’ begrijp je wat hij bedoelde met prutsen tot er iets van poëzie inkruipt. Het zijn metalen platen en vijzen, maar tot leven gekomen in een poëtische droom om te kunnen lopen als een vogel.

Ook de tekeningen zijn een genot omdat je daar fijne details kunt ontdekken of minder bekend werk tegenkomt, zoals ‘Aragna’, een soort stoel met spinnenpoten eronder waarin Panamarenko zichzelf heeft verwerkt. Je vindt hem in veel van die tekeningen terug, een klein bewegend figuurtje met wapperende haren. Panamarenko in het diepst van zijn dromen.

Panamarenko zou trots geweest zijn. Volgens Hoorens deed hij doorgaans alsof hij niet bijster geïnteresseerd was in tentoonstellingen over zijn werk, maar leefde hij wel op als het dan toch zover was. Laten we zeggen dat dit jaar zijn werk misschien wel meer dan ooit leeft.

Around the world in 80 years is een pop-uptentoonstelling; dat wil zeggen dat ze slechts twee maanden loopt. Snel zijn is dus de boodschap. U moest al in uw vliegende schotel zitten.

Around the world in 80 years, van 24 januari tot en met 22 maart bij Campo & Campo, Antwerpen